Geachte aanwezigen,

Wat zeg je, als je wordt uitgenodigd om op 4 mei 2025 een toespraak te verzorgen bij een herdenking in de buurt waarin je bent opgegroeid?

Dan zeg je natuurlijk ja. Of in mijn geval: Wat een eer, ik doe het graag.

Maar wat zeg je vervolgens? Als je hier op deze plek staat en je woorden moet proberen te geven aan de betekenis van met elkaar stil staan bij de slachtoffers van de geschiedenis.

Dit nooit meer - klinkt er vaak op dit soort plekken. En dan wordt er vaak verwezen naar de Jodenvervolging, de Shoah, waarbij in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog 107.000 Joodse mensen werden weggevoerd. In Amsterdam keerden 75% van hen niet terug uit vernietigingskampen.

Dit nooit meer - en soms bedoelt men daar ook andere geschiedenissen mee. Zoals de Transatlantische slavernij: tevens een geschiedenis van ontmenselijking en vernietiging. Miljoenen Afrikanen stierven tijdens de overtocht van West-Afrika naar de Amerika’s, om nog maar te zwijgen over het lot dat hen wachtte, die de overtocht overleefden.

Of er klinkt ‘Dit nooit meer’ - en dan gaat het over de Japanse interneringskampen tijdens de Tweede Wereldoorlog in Indonesië of over de periode daarna: tijdens de Indonesische revolutie, de grootste oorlog die Nederland ooit vocht over zee. Honderdduizend Indonesiërs kwamen er om door Nederlands militair geweld.

Maar ‘dit nooit meer’, dat kunnen we vandaag de dag, in 2025, al lang niet meer zeggen. Het voelt als een loze wens, een wens die eigenlijk al sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog niet op gaat in een wereld die uiteindelijk nooit vrij is geweest van geweld en onderdrukking. En nu hebben die drie woorden al helemaal hun betekenis verloren.

Want terwijl wij hier staan, sterven er in Sudan kinderen aan hongersnood en geweld. Terwijl wij hier staan, trekken gewelddadige milities moordend door Congo om een strijd die uiteindelijk gaat om de toegang tot grondstoffen voor ons mobiele telefoons. Terwijl wij hier staan houden Israëlische militairen noodhulp tegen bij de grens van Gaza. Verderop begraaft een Palestijnse vader zijn kinderen en vrouw, vermoord door Israëlische bommen. Terwijl wij hier staan, bouwt de regering in Amerika mensonterende detentiecentra om migranten in gevangen te zetten en draait wetten die minderheden zouden moeten beschermen terug. Terwijl wij hier staan, woedt er oorlog in het Noord-Oosten van Europa. Heeft u uw noodpakket al klaar?

Terwijl wij hier staan, levert Nederland gevechtsonderdelen aan Israël en voert een racistisch en xenofoob kabinet ondertussen het strengste asielbeleid ooit.

Terwijl wij hier staan, wordt er gemorreld aan de democratische rechtstaat. In Nederland zelf zijn er partijleiders die openlijk de journalistiek ondermijnen. En als het gaat om demonstraties of publieke vrijheid van meningsuiting, wordt er gemeten met twee maten. Voetbalsupporters mogen zonder politiegeweld te ervaren ‘Dood aan alle Arabieren’ roepen. Maar roep je ‘Free Free Palestine’, dan ben je een terrorist die een gummiknuppel in het gezicht mag verwachten.

Wat is er met artikel 1 van onze grondwet gebeurd?

Nee. We kunnen niet zeggen ‘Dit nooit meer’, als onze eigen regering het gelijkheidsbeginsel aan zijn laars lapt.

Dus daarom: ik kan hier geen getuigenis afleggen van mijn eigen verbintenis met het verleden. Het heeft geen nut om anekdotes op te halen over hoe mijn Joodse opa nooit over de Tweede Wereldoorlog heeft kunnen spreken en hoe mijn Indische oma haar Nederlands-zijn benadrukte, omdat ze daarmee hoopte daadwerkelijk tot dit land te mogen behoren. Natuurlijk herdenk ik hen op een dag als vandaag. Maar alleen herdenken, alleen stilte, dat is volgens mij niet genoeg.

Dit is het moment om niet slechts stil te staan bij het verleden. Dit is niet het moment om slechts de doden te gedenken. Dit is het moment om te beseffen dat tijdens geschiedenissen van onderdrukking en geweld, er ook altijd hoop was, dapperheid, verzet.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er óók mensen die niet wegkeken. Er waren mensen die in de ogen van de bezetter terroristen waren. Verzetsmensen die Joodse mensen hielpen onderduiken, die het bevolkingsregister opbliezen, die aanslagen pleegden op Duitse militairen. Na de Tweede Wereldoorlog waren er mensen die weigerden om mee te vechten in een koloniale oorlog in Indonesië. 6000 dienstweigeraars. Het waren in Nederland de verraders van die tijd. En wat dacht u van al die mensen die in opstand kwamen op de plantages in Suriname of op Curacao? Ik vroeg laatst tijdens een les op een middelbare school hoe deze mensen door het Nederlandse koloniale bestuur werden genoemd en een leerling riep vol trots: ‘Helden!’ Ik moest hem helaas ongelijk geven en hem uitleggen dat in de ogen van Nederland, de mensen die in opstand kwamen tegen slavernij rebellen en oproerkraaiers werden genoemd, die hun strijd voor rechtvaardigheid met de dood of met verbanning moesten bekopen.

Kortom: vandaag doe ik in plaats van woorden uitspreken als ‘dit nooit meer’, liever een oproep. Bedenk welke rol je wil spelen. Aan wiens kant je wil staan. Onderzoek de vraag hoe onderdrukking en geweld in eerste instantie aan ruimte kúnnen winnen. Verzet je ertegen.

Demonstreer, protesteer, laat zien waar je wél voor staat. Geloof - in de woorden van de feministische auteur bell hooks - in acts of radical love. We kúnnen er actief voor kiezen met elkaar te delen. We kúnnen er actief voor kiezen om voor elkaar zorgen. We kúnnen er actief voor kiezen, om te leven naar ‘dit nooit meer’. We kúnnen er actief voor kiezen om de ander te gunnen wat jezelf gunt. Zonder het altijd honderd procent met elkaar eens te moeten zijn, kunnen we er actief voor kiezen om te zeggen: jouw vrijheid is mijn vrijheid.

In tijden waarin extreemrechts genormaliseerd is en het leven van de een meer waard lijkt dan dat van een ander, ben ik liever een verrader, een terrorist, een rebel, een oproerkraaier. Want niets lijkt me erger, dan dat we straks massaal weer moeten zeggen: wir haben es nicht gewusst.

Ik hoop dat we straks twee minuten stil zullen zijn, opdat we de rest van het jaar luider van ons kunnen laten horen.

—— —

Deze toespraak schreef ik in opdracht van het Amsterdams 4 en 5 mei Comité Amsterdam Zuidoost en heb ik voorgedragen tijdens de herdenking op 4 mei 2025 bij De Drecht in Amsterdam Holendrecht.