A letter to my ancestor - een brief aan mijn voormoeder

In opdracht van het Read My World Festival schreef ik deze ‘Letter to my ancestor’. Ik droeg de brief op 4 september 2021 voor op het Read My World Festival in de Tolhuishuin in Amsterdam. De blouse die ik draag op de foto is van mijn overgrootmoeder geweest, Elisabeth Dammerboer.

Lieve Si Doeamil, 

k schrijf u deze brief in het Nederlands, al weet ik niet zeker of u deze taal ook sprak, kon verstaan of kon lezen. Eigenlijk weet ik vrij weinig over u. Het enige wat ik weet is dat u heeft bestaan en dat u vier kinderen heeft gekregen met Hollandse namen. Johan-Theodoor, Marie, Antoon en Bertha. Hun vader was Jacob Stins en in 1905 liet hij bij de burgerlijke stand van Nederlands-Indië een akte opstellen waarin hij zijn kinderen erkende. Dat was nodig, want ze waren ‘buitenhuwelijk verwerkt bij de Inlandsche vrouw Si Doeamil’. Zo staat het in de akte, die vandaag de dag, ruim honderdvijftien jaar na uitgifte, bij mijn ouders thuis in een kluis ligt. 

Mijn moeder, de dochter van uw kleindochter, en mijn vader wonen aan het uiteinde van een blok rijtjeswoningen in een stad waar u misschien weleens van gehoord heeft. In Amsterdam, de hoofdstad van het land waar de man die u tenminste vier keer heeft bevrucht, vandaan komt. Mijn ouders wonen in Amsterdam-Zuidoost, een wijk die in de jaren ’60 werd gebouwd in de polders buiten de stad. In een straat vol lage eengezinswoningen die aan elkaar geregen zijn als saté. 

Kunt u zich zo’n wijk vol rijtjeswoningen voorstellen? En dat daar dan, in het achterste huis van zo’n langwerpig blok van rode bakstenen, verscholen in een geheime hoek, een kluis staat? Met daarin als belangrijkste document dat oude vergeelde papier, gerafeld aan de randen, waarop uw naam geschreven staat? Si Doeamil. De negen letters van uw naam, reisden vanuit de heuvels van Oost Tapanuli op Sumatra naar de bebouwde polders van Nederland. 

Had u dat ooit verwacht? Had u dat gehoopt? Heeft u dat durven hopen?

Ik weet inmiddels dat uw lot niet gunstig is geweest. Een van uw kleinzonen, heeft mij vlak voor zijn dood nog kunnen vertellen dat u op een dag door Jacob Stins bent weggestuurd. U moest uw kinderen achterlaten. Uw oudste zoon, mijn overgrootvader, was toen acht jaar. Zijn broers en zussen zes jaar, vier en twee. Ze werden overgelaten aan de nieuwe vrouw van Jacob Stins en werden Europees opgevoed. Daardoor weet ik niet hoe u eruitzag, wat u belangrijk vond in het leven, wat uw dromen waren. Daarom leerde ik als kind niets over uw cultuur, over uw taal, uw gebruiken. Ze zeggen dat u Batak was, afstammeling van een van de Batak-families die leven op Noord-Sumatra. Maar zelfs nu ik al drie keer in uw geboortestreek ben geweest, ken ik meer woorden in het Sranan Tongo, de taal van Suriname die je in Amsterdam Zuidoost veel hoort, dan in het Batak. Het spijt me om het u te moeten zeggen, maar uw eeuwenoude cultuur is in onze familie verloren gegaan. U of uw kinderen hebben daar zelf nooit voor gekozen. 

Want wist u eigenlijk, dat met het opstellen van de akte van erkenning door Jacob Stins, uw kinderen andere rechten kregen dan u? Dat zij daarmee toegang kregen tot Hollandse scholen, dat zij slechts Nederlands mochten spreken? Dat hen geleerd werd over de Franse Revolutie, over Willem van Oranje, over Wilhelmina? En dat zij als volwassenen betere banen kregen en leerden om mensen zoals u, hun moeders, de oorspronkelijke bewoners van de Indische archipel, te commanderen zoals ook de witten dat deden? Dat zij op den duur hun bruine huid zelfs leken te vergeten, of tenminste zoveel mogelijk probeerden te verhullen met Europese pakken, jurken, hoeden, schoenen en kennis over Chopin, Bach, tennis en badminton?

Uw zoon, mijn overgrootvader, deed hetzelfde. Op de foto’s die ik van hem heb, draagt hij altijd Westerse kleding. Hij had personeel in huis. Bedienden. Mensen die wij nu Indonesiërs noemen en die net als u onder het Inlandse recht vielen. Voor hen was er nauwelijks toegang tot onderwijs of tot de goed betaalde banen. 

Begrijp me niet verkeerd. Ik wil hiermee niet zeggen dat uw zoon een slechte man was. Sterker nog, mijn oma zei altijd dat haar vader de liefste vader was die een kind zich kan wensen. Hij was vast ook aardig voor zijn personeel en droeg bovendien altijd een groot verlies bij zich; kan een kind dat zijn moeder op zo’n brute wijze is verloren, zich ooit een compleet mens voelen? 

Toch vraag ik me af: maakt mijn persoonlijke sympathie voor mijn overgrootvader de geschiedenis minder pijnlijk? Of juist pijnlijker? Want door de rassenscheiding in Nederlands-Indië werden moeders en kinderen niet alleen uit elkaar gedreven; het zorgde er ook voor dat de meeste Indo-Europeanen zich zó Nederlands gingen gedragen en voelen, dat zij in de loop van de twintigste eeuw de groeiende roep om gelijkwaardigheid en zelfs onafhankelijkheid vanuit de Indonesische bevolking niet konden of wilden begrijpen. Het leidde tot een broederstrijd, waarbij Indonesische vrijheidsstrijders in de jaren na de Tweede Wereldoorlog Indo-Europeanen vermoordden en andersom. ‘In Indonesië konden wij niet blijven,’ zei mijn oma, uw kleindochter, altijd. ‘De Indonesiërs haatten ons.’ Zij, uw oudste zoon en zijn vrouw, vertrokken toen de onafhankelijke Republiek Indonesië een feit werd, daarom naar Nederland. 

Ik werd ruim veertig jaar na hun aankomst hier geboren en leerde nauwelijks iets over het verleden van onze familie. Het enige wat is wist is dat wij onszelf Indisch noemden en dat we ‘selamat makan’ zeiden voor het eten. Dat we op speciale dagen naar de toko reden en dan rendang kochten, sajoer lodeh en tempé. 

Toch, na al die jaren, overleefde nog iets anders. Dat realiseerde ik me pas toen ik als achttienjarige voor het eerst naar Sumatra reisde en daar de treffende gelijkenis vond van mijn huidskleur met de mensen daar. En niet alleen dat; hun stemmen, hun muziek, ze resoneerden tot in het binnenste van mijn ziel. 

Sindsdien staan in mijn kast, in zo’n zelfde blok woningen als waarin mijn ouders wonen, drie houten beeldjes, gekocht aan het Tobameer op Noord-Sumatra. Het zijn beeldjes van de Batak koning en koningin en van een Batak-huis. Soms hou ik ze even vast en druk ze tegen mijn hart. Want nu ik weet waar de kleur van mijn huid vandaan komt, zal ik het nooit meer vergeten. Ik zal uw naam doorvertellen aan mijn kinderen als ik ze ooit mag krijgen. En ik zal hen dan extra vaak vasthouden, knuffelen, liefkozen, omdat ik weet dat er een moeder is geweest in mijn familie, die dat niet heeft mogen doen.

Horas, lieve Si Doeamil. 

Je verre kleinkind, 

Lara 

---

Meer lezen? Koop mijn boek In haar Voetsporen of lees onderstaande blogs:

Ik heb heimwee naar Indonesië en ik vind het vreselijk irritant en decadent

Ik heb heimwee naar Indonesië en ik vind het vreselijk irritant van mezelf. Niet alleen omdat ik hierdoor onrustig naar de serie van David van Reybrouck heb gekeken, waarbij emoties als jaloezie en bewondering sowieso al in een constante strijd verkeerden, ook omdat ik mijn heimwee verwend en decadent vind. Want wie ben ik, Europees meisje, dat ik in mijn dertigjarig bestaan al vijf keer naar en door Indonesië heb mogen reizen? Dat ik door een idioot toeval, namelijk door geboren te worden in Nederland, met mijn euro’s zorgeloos door dat land heb mogen trekken? Mijn zoektocht naar roots, geschiedenis en verbinding met een deel van mijn genen, wordt mede mogelijk gemaakt door de ongelijkheid in de wereld. Daar ben ik me constant en altijd van bewust en toch zit ik hier, achter mijn MacBook in mijn koophuis in Amsterdam-Osdorp, met buikpijn naar foto’s te kijken van Sumatra en te balen dat het nog lang zal duren, voor ik weer naar de andere kant van de wereld kan vliegen.

De knoop in mijn maag verstevigt zich, omdat ik de foto’s kan ruiken en kan proeven, kan horen, maar de afgebeelde omgeving niet kan aanraken. Ik verlang naar zitten op een plastic stoeltje aan de rand van een drukke weg, naar een stalletje met rijen vol verschillende gerechten uit Padang of naar een kaki lima met één wadjan; de beste nasi gorengs die je ooit zult eten. Ik verlang naar de warmte die je nooit kunt omschrijven tot je hem hebt gevoeld. De warmte die zoet ruikt, naar kretek, durian, benzine. Ik verlang naar hotelkamers waarin je ogen constant prikken door de geur van mottenballen; ijsthee met grote stukken ijs die je van reisgidsen niet mag drinken. Ik verlang naar vrienden in Jakarta, Medan, Yogjakarta en Ubud, van wie ik hoop dat ik ze ook eens of weer in Nederland mag ontvangen. Ik verlang naar het groen, de tropen die het altijd winnen van beton en krakend asfalt. Ik verlang naar lange treinreizen dwars door Java, de gesprekken met vreemden die me vragen waar ik vandaan kom. (Goede vraag, waar kom ik vandaan?) Ik verlang naar zoveel dingen waarvan ik me tegelijkertijd afvraag: romantiseer ik dit niet allemaal? En in hoeverre is mijn eigen heimwee equivalent aan nostalgie en tempo doeloe? Ken ik Indonesië eigenlijk niet zoals mijn oma Nederlands-Indië kende, met als enig verschil dat het land nu bestuurd wordt door mensen van daar in plaats van door mensen van hier? 

Wellicht is mijn heimwee vandaag extra sterk, omdat het vandaag precies twaalf jaar geleden is dat ik met mijn beste vriendin voor het eerst vertrok naar Zuidoost-Azië. Achttien jaar oud waren we en we bezochten Indonesië nadat we eerst twee maanden door Thailand, Maleisië en Singapore hadden gereisd. Ik weet nog hoe ik plotseling thuis vond in een wit busje dat hortend en stotend Bukittinggi uitreed, de uitgestrekte heuvels in waar ik eerder was geweest zonder te herinneren wanneer. Hoe ik de klanken van Batak-liederen herkende zonder ze ooit eerder te hebben gehoord. Hoe je je rijk en arm tegelijkertijd kan voelen; rijk door alle mogelijkheden die ik heb als kind uit Europa, arm door alles wat ook had kunnen zijn maar door tijd, normen en keuzes is kwijtgeraakt. 

Vandaag haat ik het om verscheurd te zijn tussen twee werelddelen. Tussen privileges en het niet weten wanneer je iets toe-eigent of juist herontdekt omdat het in het diepste van je zijn bij je hoort. Indo-Europeaan, kind van twee culturen. Als ik straks mijn hond uit laat in de Hollandse polder, zal ik diep in- en uitademen en proberen om hetzelfde te voelen als in Indonesië. Dat ik hier thuis hoor, omdat ook hier mijn voorvaderen me roepen. Of ben ik hun stemmen inmiddels zo gewend, dat ik ze niet meer kan onderscheiden van de wind en de regen? Misschien zijn ze stil, omdat ik voorlopig gewoon bij hen ben, hier, in Nederland. 

Bloody colonialism! Mijn perspectief op Bersiap uitgelegd

Tussen mijn boekpresentaties door ontstond er ophef op Twitter, omdat een dubieus groepje mannen dat vooral gesteund wordt door Twitter-accounts die hun openlijke steun betuigen aan de PVV het nodig vond om de BNN-VARA aan te klagen voor een voice-over in hun documentaire Onze Jongens op Java. In een reactie stelt hun frontman: ‘In de documentaire wordt gezegd dat Indische Nederlanders tijdens de Bersiap vermoord werden omdat zij samenwerkten met de Nederlanders. Dat slaat nergens op. Indische Nederlanders waren Nederlands.’ 

Ik moest gniffelen toen ik het las, want of je als Indo (gemengde afkomst) een Nederlander was hing in de koloniale tijd vooral af van het feit of je door je Europese vader was erkend. Gebeurde dit niet, dan werd je gerekend tot de categorie ‘inlander’ en had je geen toegang tot de Europese privileges. Veel van deze Indo’s verdwenen dan ook in de kampongs, waar zij leefden met de familie van hun moeders. Hans Meijer schrijft hierover in zijn boek In Indië Geworteld, evenals Reggie Baay in het beroemde boek De Njai. Wat het dubieuze mannenclubje dus bedoelde met hun opmerking was dat de Indische Nederlanders die erkend waren door hun vaders Nederlanders waren en zich vaak ook Nederlanders voelden - als label waar ze zich mee identificeerden. Onder deze categorie viel overigens ook mijn eigen familie - een feit dat er toe leidde dat mijn oma in 1947 naar Nederland migreerde.

Ik mocht deze nuancerende opmerking van het dubieuze clubje mannen op Twitter blijkbaar niet maken. Al helemaal niet toen ik mijn opmerking aanvulde met het feit dat tijdens de Bersiap-periode ook Chinezen en Indonesiers werden vermoord die werden geassocieerd met het Nederlandse gezag. Dit terwijl Indische Nederlanders en (witte) westerlingen die zich schaarden achter de Republiek Indonesia een actieve rol binnen de vorming van de Republiek konden spelen. Zie de Indo Ernest Douwes Dekker, een van de founding fathers van de Republiek Indonesia en nationale held van Indonesië; het Indo-Comité “Vrij Indonesia” dat in die periode actief was en zich inzette voor een vrij Indonesia en de rechterhand van Sutomo, een witte Amerikaanse vrouw. Mijn conclusie: doen alsof de Bersiap slechts ontstond op basis van etnische gronden klopt niet. Bersiap was in eerste instantie politiek geladen; om terugkeer van het koloniaal gezag met harde hand tegen te werken. Dit blijkt ook uit het feit dat het Bersiap-geweld pas echt losbarstte in oktober 1945, vlak nadat Engelse troepen onder leiding van Lord Mountbatten voet aan wal zetten op Java (28 september 1945). 

Oef! Hoe durfde ik! Hiermee ontkende ik een genocide, wat blijkbaar gelijk staat aan het ontkennen van de Bersiap-moorden an sich. Het clubje dubieuze mannen greep de pen en schreef een heus perbericht met de titel: ‘Bezorgdheid om curieuze uitlatingen activiste Lara Nuberg over Bersiap’. Vervolgens blokkeerde het clubje me op Twitter en Facebook, zodat ik niet kon reageren en verwijderde reacties van mensen die het voor mij opnamen. 

Wat een tactiek van deze mannen! Zullen ze nu, met op hun bureau een muismat met het VOC-logo, zich lekker zitten af te trekken op de elf haat-reacties die nog overbleven nadat ze de reacties van mensen die mij steunen hadden verwijderd? 

Ik weet niet op welk antwoord ik hoop op die laatste vraag, maar vast staat wel het volgende: doen alsof ik de Bersiap ontken of bagatelliseer slaat nergens op. Ik hoef mezelf daarin niet te verdedigen; het huis van mijn eigen familie is in die periode beschoten en in zo’n hoedanigheid doorzocht dat mijn oudtante zestig jaar later nog alle deuren in haar huis hermetisch afsloot voor ze ging slapen. 

Wel roep ik op om de politieke context van die tijd te leren begrijpen; we hebben te maken met een onafhankelijkheid die werd verdedigd. In eerdere pogingen om dat te doen in de eeuwen en jaren daarvoor kwamen naar schatting 500.000 tot 1.000.000 Indonesiers om. Van Banda (1621) tot Atjeh (1873 - 1942). Bloody colonialism! 

---

Koop nu The Journey of Belonging - a herstory between time and space.

€21,99

Koop hier het boek!

Hét Indische verhaal bestaat niet

De laatste tijd denk ik vaak aan een op het eerste gezicht onschuldig en nietszeggend moment van twintig jaar geleden dat ik me gek genoeg nog altijd helder kan herinneren. Ik was een jaar of negen en ik stelde een vraag aan mijn oma, terwijl mijn blik door haar woonkamer gleed. ‘Wat betekent het dat wij Indisch zijn?’ Voordat ze iets terug kon zeggen, probeerde ik het antwoord te vinden in een landschapsschilderij van een gifgroene vulkaan boven de bank, in het vijftal teakhouten beelden dat in de wandkast stond, in de piano met daarop een stenen buste van Beethoven en de dikke wollen loper die gedrapeerd lag over de salontafel. De huiskamer sprak op dat moment niet terug, maar mijn oma glimlachte. ‘Het betekent dat je afstamt van mensen uit Indonesië en van mensen uit Nederland. Dat komt door de tijd dat Indonesië nog Nederlands-Indië was, toen zijn de Indische families ontstaan. Uit gemengde relaties.’ Ik knikte, alsof ik begreep waar ze het over had. ‘Wij zijn dus geen Indonesiërs,’ voegde ze er streng aan toe. ‘We hebben een andere cultuur, waar je trots op moet zijn. Mensen met gemengd bloed zijn sterke mensen!’

Jarenlang was dit mijn uitleg als anderen vroegen wat ik was. Indisch: Indonesië en Nederland, vermengt tot één volk met een eigen cultuur. ‘Sterke mensen,’ voegde ik er in gedachte aan toe, het beste uit twee werelden. Ik onthield het ook als andere kinderen mij uitlachten omdat ik een dons vachtje van zwarte haren op mijn bovenlip had. ‘Dat komt doordat je een mix bent,’ had mijn oma weleens gezegd. ‘Een teken dat je een sterke vrouw bent! Kijk maar, oma heeft ook een snor.’ Vervolgens gleed ze met haar vinger vanaf haar mondhoek naar het kuiltje tussen haar lippen en lachte. Het was om die woorden dat ik me niks van deze sporadische pesterijen aantrok. ‘Jullie sukkels,’ dacht ik. ‘Hebben jullie mijn oma weleens gezien? Dat is de sterkste vrouw van heel Nederland!’ Het Indische was dankzij haar iets makkelijks om uit te leggen. Het voelde als iets vanzelfsprekends, als iets waar je verder geen vragen over hoefde te stellen.

Pas toen ik achttien was en voor het eerst in Indonesië kwam, werd het Indische iets ingewikkelds. Om zoveel herkenning te vinden aan de andere kant van de wereld, was verwarrend en hartverwarmend tegelijkertijd. De geuren, smaken, kleuren en klanken van Indonesië verdrongen Nederland tot de achtergrond. Het Indisch-zijn in Indonesië kreeg een heel andere betekenis dan het Indisch-zijn in Nederland. Natuurlijk, dat gemengd-zijn klopte nog steeds, maar wat betekende dat echt? Wat was er in het verleden gebeurd dat Indonesië altijd zo ver weg had geleken, maar nu ik er eenmaal rondliep zo dichtbij voelde? Oma, wat betekent het dat wij Indisch zijn? Die vraag stel ik haar nog steeds, ook nu ze al lang geen antwoord meer kan geven.

De antwoorden die ik tegenwoordig krijg, zijn van alle boeken die ik hierover lees en de mensen die ik hierover interview. Het zijn antwoorden die maar op één manier tot een simpele zin kunnen worden samengevat: Het Indisch zijn betekent een smeltkroes van achtergronden en culturen, van een schat aan verhalen, aan een verscheidenheid die niet in één zin valt uit te leggen. Bovendien is het ene Indische familieverhaal het andere niet. Keuzes, afwegingen, de manier van je thuis voelen in Nederland, de band met Indonesië: elke familie heeft hierin een uniek verhaal. Van kazernekinderen tot kinderen van bestuursambtenaren; van militairen tot klerken; van witte Indische families, tot donkerbruine; van mensen die hier met hun hele familie naar toe kwamen tot mensen die de overtocht helemaal alleen moesten maken: iedereen heeft een ander verhaal met een ander oordeel over de loop van de geschiedenis. Dat klinkt logisch, maar is iets waar je makkelijk overheen kunt stappen - vooral als je het Indisch-zijn slechts koppelt aan wat jou vanuit je eigen familie en opvoeding verteld is.

Vanochtend las ik op Facebook een oproep om via een oral history project het echte Indische verhaal op te tekenen omdat de authentieke Indische identiteit volgens de initiatiefnemers onder druk staat vanwege geschiedvervalsing. Ik fronste mijn wenkbrauwen. Wat is in godsnaam Het Echte Indische Verhaal? Wat is een authentieke Indische identiteit als de groep mensen die in de jaren ’40 tot de jaren ’60 naar Nederland kwam alles behalve een homogene groep was? Wat is geschiedvervalsing als we het hebben over ervaringen? Kunnen we het Indische Verhaal wel samenvatten tot één ‘echt’ verhaal? Moeten we dat willen? Volgens mij doet zo’n streven helemaal geen recht aan de verscheidenheid aan perspectieven, ervaringen en (flexibele) vormen van identiteit.

Wat ik jammer vind is dat dit soort woordkeuzes voorbij gaan aan waar het juist om zou moeten gaan in Indisch Nederland; dat Het Echte Indische Verhaal niet bestaat, maar we uit moeten gaan van eenheid in verscheidenheid. En dat dat iets moois is, omdat alleen al die verscheidenheid de complexiteit van de geschiedenis kan laten zien.

Mijn omaatje had dus voor een deel gelijk; de basis van Indisch zijn is gemengd zijn. Maar wat dat voor iemand betekent, staat alles behalve vast. Laten we dat alsjeblieft zo houden en koesteren dat iedereen zijn eigen (Indische) identiteit op zijn of haar eigen manier mag omarmen. En laten we vooral ook niet vergeten om te luisteren naar elkaar, want in het verhaal van een ander kun je - wellicht - ook iets terugvinden van jezelf.

Een toonbeeld van integratie

‘Wij Indo’s, wij zijn tenminste goed geïntegreerd!’

‘Vindt u?’

‘Ja, natuurlijk! Neem mijn dochters. Ze hebben gestudeerd, ze zijn getrouwd met Nederlanders. Kijk, mijn kleinkinderen zijn blond.’

‘Schattige kindjes...’

‘Knap he? Gijs en Hannah. Ze zitten op het gymnasium. Pienter hoor! En hoe ziet jouw vriend eruit?’

‘Die is toevallig ook blond met blauwe ogen.’

‘Ha! Dat bedoel ik dus. Wij Indo’s; wij snappen Nederlanders. Daarom mengt het zo goed.’

‘Maar snappen Nederlanders ons ook?’

‘Niet altijd, maar dan moet je het uitleggen.’

‘Wat moet ik dan uitleggen?’

‘Nou gewoon, hoe wij hier gekomen zijn. Waarom wij nu in Nederland wonen. Ik vertel altijd hoe het zit. Over de Europeanen die naar Indië gingen en zich daar mengden met de plaatselijke bevolking. En hoe wij na de onafhankelijkheid van Indonesië voor Nederland kozen. Omdat wij Nederlanders zijn.’

‘Deels. We bezitten immers ook Indonesische genen.’

‘Dat klopt, maar we hebben altijd Hollandse pap gegeten. Wij zijn door en door Nederlands opgevoed.’

‘Toch waren de Indo’s de eerste groep gekleurde migranten in Nederland. Zo vlak na de oorlog.’

‘Wij waren geen migranten!’

‘Oh.. Wat dan?’

‘Repatrianten. Wij keerden terug naar ons vaderland. Naar het land van onze grootvaders, onze overgrootvaders.’

‘Maar de meesten waren hier nog nooit geweest?’

‘Dat doet er niet toe. We waren Nederlanders die terugkeerden naar Nederland.’

‘Maar werd u dan zo ontvangen hier? Als een echte Nederlander?’

‘Ja natuurlijk!’

‘Heeft u nooit discriminatie ervaren?’

‘Nee.’

‘Goh.. dan heeft u geluk gehad.’

‘Mensen zeiden weleens iets. Blauwe bijvoorbeeld, of pinda poepchinees. En ik werd weleens gedwongen om mijn plaats af te staan aan een blanke mevrouw in de bus.’

‘Jeetje…’

‘Ja, en de buurvrouwen roddelden ook over mijn moeder. Stond er opeens politie voor de deur, omdat men zei dat mijn moeder stal van de plaatselijke kruidenier. Onzin natuurlijk.’

‘Dat klinkt als discriminatie, als racisme zelfs.’

‘Nee, dat was het niet. Het was onwetendheid.’

‘Ik vind het toch best ernstig klinken. Hoe gingen jullie daar mee om?’

‘Gewoon, je best doen en je aanpassen. Aanpassen, aanpassen, aanpassen.’

‘En trouwen dus, met Nederlanders?’

‘Ja, dat ook. Kijk, dat doen Turken en Marokkanen bijvoorbeeld niet. Die blijven zo in hun eigen hokje.’

‘Vindt u Turken en Marokkanen dan slecht geïntegreerd?’

‘Nou veel wel. Vooral die met een hoofddoek. Dat hoort niet in Nederland.’

‘Maar dat zeiden mensen vroeger ook over Indo’s. Die horen niet in Nederland. Wist u dat er geprobeerd is om van Nieuw-Guinea een land voor de Indo’s te maken? Den Haag dacht dat wij te Aziatisch waren om in Nederland te kunnen aarden.’

‘Dat was gewoon dommigheid. Onwetendheid. Die mensen wisten niets van ons. We hebben het nu toch bewezen?’

‘Dat zegt u…’

‘Ja, dat zeg ik. Het is goed zo hier. Mijn dochters zijn getrouwd met Nederlanders, mijn kleinkinderen zitten op het gymnasium. Dit is mijn thuis.’

‘Wat eet u eigenlijk, vanavond?’

‘Rendang en sajoer lodeh. Heeft mijn vrouw gemaakt. Met sambal peteh-bonen.’

‘Enak.’

‘HA! Je spreekt Maleis. Dat vind ik nou zo leuk, dat iemand van de derde generatie Maleis spreekt.’

‘Ik doe een cursus Behasa Indonesia.’

‘Fantastisch. Je bent sowieso geïnteresseerd in onze geschiedenis he? Dat vind ik echt bewonderenswaardig, voor iemand van de derde generatie.’

‘Dank u…’

‘Mijn dochters vragen nooit wat.’

‘Dat is jammer…’

‘Ja, niemand van mijn kinderen is geïnteresseerd. Misschien komt het nog.
Zeg, waarom leer je eigenlijk Maleis?’

‘Ik ga binnenkort weer naar Indonesië.’

‘Wat mooi!’

‘Gaat u nog weleens?’

‘Natuurlijk kind. Natuurlijk…
Sinds mijn pensioen ga ik ieder jaar.’

Van Freriks-gate tot Bitterballen-gate. Eerlijk zullen we alles delen?

Vorige week zondag nam ik deel aan een discussie georganiseerd door het Indisch Herinneringscentrum. De stelling: Vasthouden aan een positief Tempo Doeloe gevoel is een vorm van koloniaal denken. In het panel zaten journalist Ricci Scheldwacht, historicus Remco Raben, schrijver Kester Freriks en ik dus, gewoon een Indisch meisje.

Freriks deed zijn klassieke verhaal gebaseerd op zijn pamflet waarin hij pleit voor het in ere houden van de mooie herinnering aan de kolonie. Hij gaf consequent niet toe dat hij in dit geval praat over de herinneringen van gegoede (Indische-)Nederlanders en Indonesiërs die van het koloniaal systeem profiteerden. In plaats daarvan klopte hij zichzelf drie keer op zijn schouder omdat hij in zijn pamflet wel vijf Indonesiërs aan het woord laat – die toevallig allemaal zijn stelling ondersteunen en kolonialisme relativeren. Daarnaast verdedigde hij zich tegenover mij door te zeggen dat ik meer boeken had moeten lezen.

Ik hield een bittere nasmaak aan de middag over, met name omdat de boeken van Freriks na afloop van het debat als zoete broodjes over de toonbank gingen en ik meneer als Hoeder van de Koloniale Herinnering gulzig handtekeningen uit zag delen. Al die mensen die hem de hand schudden, dacht ik, dat zijn indo’s. Zien ze Freriks echt als een verademing, zoals hij zelf zijn pamflet noemt op Twitter? Of kopen ze het pamflet puur uit nieuwsgierigheid? Maar als dat laatste het geval is, waarom applaudisseerde een deel van het publiek dan voor ieder argument dat kolonialisme probeert goed te praten? En waarom staat de derde generatie met mij te praten en zie ik sommige zestig/zeventigplussers met een grote boog om mij heen in de armen van Freriks wandelen? Is hier soms sprake van een Indische generatie kloof?

Hoewel ik weet dat dit niet per se waar is – er zijn immers ook heel veel mensen van de tweede en zelfs een aantal mensen van de eerste generatie die mijn blogs met veel plezier en instemming lezen –begon ik vorige week toch met het idee dat afstand in tijd, ook een afstand in perspectief teweegbrengt. Immers: hoe meer je uitzoomt, hoe breder de blik. Anders dan meneer Freriks, die vanuit de individuele ervaring een oordeel vormt over een breed fenomeen als kolonialisme, pleit ik juist voor aandacht voor de bredere context, waarin de individuele herinnering vervolgens zijn eigen plekje krijgt – minder op de voorgrond en niet als instrument om de Nederlandse aanwezigheid in de Indonesische archipel te rechtvaardigen. Daarbij kunnen mooie herinneringen bestaan naast erkenning voor de minder mooie realiteit; van Indonesiërs bijvoorbeeld, die geen thee ingeschonken kregen door een bediende in een schommelstoel in schaduw van de veranda.

Halverwege vorige week concludeerde ik dat deze blik ook eigenlijk veel beter past bij het (cliché)beeld over Indo’s dan het centraal stellen van de individuele beleving. Vraag een gemiddelde Indo wat Indisch zijn betekent en diegene zal gastvrijheid noemen; je inzetten en zorgen voor anderen, zelfs als dat betekent dat je vijf dagen in de keuken staat zodat vier gasten een kwartier smakelijk kunnen eten. Het past dan toch helemaal niet bij Indische mensen om hun ‘ik’ op de voorgrond te plaatsen en vandaaruit een oordeel over de geschiedenis te vormen? Al zeventig jaar plaatsen Indo’s zich in het publieke debat over de geschiedenis van Indonesië op de achtergrond; waarom zijn er dan nu opeens zoveel mensen die Freriks steunen, daarmee hun eigen (jeugd)ervaringen centraal stellen en die van ‘de ander’ bagatelliseren? Is dat echt omdat boeken als Koloniale Oorlogen, Roofstaat en de Brandende Kampongs van Generaal Spoor het Indische zelfbeeld pijnlijk treffen? Of is dit een stukje koloniale erfenis, waarbij de Indo zich gastvrij en open opstelt naar alles wat riekt naar Hollandse glorie en zich distantieert van een ieder die deze Hollandse glorie niet omarmt, maar bekritiseert?  

Afgelopen vrijdagavond wilde ik dit soort vragen voorleggen aan een Indische jongen en een Indonesisch meisje met wie ik in een bar stond voor een verjaardagsfeestje. Ik was begonnen met uit te leggen aan het Indonesische meisje waar de discussie in Nederland nu overgaat, toen de Indo aan kwam lopen. Hij had een bakje bitterballen in zijn handen, die hij angstvallig dichtbij zijn lichaam hield. Hij voegde zich bij ons gesprek, maar bood ons niets aan. Toen het Indonesische meisje vervolgens zelf maar naar het bakje reikte, trok hij het snel naar achteren. ‘Ze zijn van mij,’ zei hij. ‘Als ik aan iedereen uitdeel, dan heb ik niks meer. Ik heb ze gekocht.’

We keken hem met grote ogen aan. Daar sneuvelde dus ook mijn clichébeeld over de Indo als gastvrije deler.

Het is nu woensdag, tien dagen na de zoete broodjes van Freriks en vijf dagen na Bitterballen-gate. Ik weet het niet meer. Wat is Indisch? Waar moet de Indo voor staan? Zijn we soms – zoals Peter R. De Vries vorige week bij Jensen over Nederland zei – minder gastvrij dan we denken? Zijn we minder in staat om te luisteren naar de andere kant van het verhaal, omdat we ons prettig willen voelen bij de eigen geschiedenis? Maar waarom dan? Hoe prettig is onze eigen geschiedenis eigenlijk? En wat is er in godsnaam zo moeilijk en vervelend aan rekenschap en erkenning geven aan 350 jaar onderdrukking?

Wellicht zit in het beschermen van de koloniale herinnering en in het beschermen van je bakje bitterballen een pijnlijkere overeenkomst dan ik tot nu toe wilde zien. Beiden gevallen komen immers voort uit het beschermen van de eigen privileges: daar waar je toegeeft aan de ander, lever je zelf een beetje in. Zo werkt het. Blijkbaar vinden een boel mensen dat toch lastig te accepteren. Zelfs nog in de periode van suikergoed en marsepein….

Zolang je je mond houdt en niet zeurt, mag je er best bijhoren

De afgelopen dagen moest ik mijn best doen: schrijf niets over Zwarte Piet, schrijf niets over Zwarte Piet! Ik herhaalde het mantra meerdere keren per uur. Waarom? Alles is wel al een keer gezegd. Wat heb ik daar dan nog aan toe te voegen? Wat moet je zeggen tegen mensen die – desnoods met geweld, vuurwerk, rookbommen en met geroep als ‘Aap, ga terug naar je eigen land!’ - een ‘kinderfeest’ willen beschermen?

Na al die dagen niets zeggen, niet schrijven, proberen in stilte mijn hoofd te schudden en mijn dagelijkse dingen te doen, lukt het niet meer. Ik moét iets op papier zetten, al is het alleen maar om mijn eigen gedachten te ordenen. Want wat ik me steeds meer begin te realiseren: in dit land hoor je er alleen bij als je zwijgt, je hoofd buigt en mee lacht. Doe je dat niet, dan mag je oprotten naar je eigen land en krijg je bananen naar je hoofd geslingerd.

De Zwarte Pietendiscussie doet me denken aan de inburgering en assimilatie van Indo’s in Nederland. Geen grotere groep gekleurde mensen die zo geruisloos is opgegaan in de samenleving als de Indische Nederlanders vanaf eind jaren ’40 tot halverwege de jaren ‘60. Enerzijds zal dit te maken hebben gehad met de Nederlandse opvoeding van veel indo’s in de kolonie Nederlands-Indië, maar anderzijds heeft dit – daarvan ben ik overtuigd – ook veel te maken gehad met de zeer beleefde houding van de gemiddelde indo als nieuwe inwoner van een land dat men slechts kende uit de schoolboeken.

Als zijnde de eerste groep bruine inwoners van naoorlogs Nederland, was het credo: zorg vooral niet dat je anders bent of op die manier wordt gezien. Woorden als ‘pinda-poep-chinees’, verplichte huishoudelijke cursussen waarbij Indische vrouwen werd geleerd ‘een Hollands huishouden’ te bestieren, het per direct ontslagen worden uit de dienst (in het geval van KNIL-militairen); het werd allemaal relatief stilzwijgend geaccepteerd en ondergaan. Onderling – binnenshuis -  maakte men er grapjes over: ‘Ha, die Nederlanders zijn zo dom! Ze hebben geen idee waar we vandaan komen. Ze vragen of we in hutjes hebben geleefd en waar we zo goed Nederlands hebben leren spreken!’ Buitenshuis lachte men lief en beleefd, net zo lang tot die Nederlanders begonnen te dansen op Indorock en de saté omarmden als zijnde een gerecht uit de Hollandse keuken zelf.

Natuurlijk, met zulke leuke muziek, lekker eten en een goedlachse houding is het niet moeilijk om erbij te gaan horen. De Nederlandse meisjes vonden de Indische jongens interessant, de Indische meisjes de Nederlandse jongens. Het resultaat was dat veel indo’s gemengd trouwden; bruin werd steeds lichter. Het letterlijk inmengen in samenleving verliep gestaag. Waarom zou je dan openlijk klagen over de manier waarop je was opgevangen in Nederland? Over het feit dat de salarissen van Indische ambtenaren niet werden uitbetaald voor de oorlogsmaanden in Indië, terwijl dat voor de Hollandse ambtenaren in Nederland wel was gedaan? ‘Stil, niks zeggen, straks vinden ze je een zeurkous. Lach maar om ze, om die onwetendheid. Je staat er boven.’

Ik, als derde generatie indo, heb dankzij deze houding veel privileges in het Nederland van nu. Ik heb me – ondanks dat ik bruin ben – nooit buitengesloten of gediscrimineerd gevoeld. Tot een jaar terug grapte ik zelf nog: ‘Ik ben een bounty: bruin van buiten, wit – met een vleugje tropische kokos -  van binnen’. Ik schrijf tot een jaar terug, want inmiddels doe ik dat niet meer. Dat lachen om je eigen kleur; het niet openlijk uit durven spreken hoe je je voelt met betrekking tot je achtergrond en familiegeschiedenis: het is kwalijk en het maakt dat men over je geschiedenis heen stapt. Alsof de verhalen van Indische Nederlanders er niet te doen; er nooit toe hebben gedaan. Want: ze doen het toch zo goed?

Zeventig jaar van Indisch meelachen en het openlijke resultaat is indo’s die fel opkomen voor het behoud van een racistische karikatuur, Geert Wilders, Thierry Baudet en een gemiddeld Nederland dat nog steeds niets weet over de geschiedenis van het Indische deel van diens bevolking. (Backpaykwestie, Indiëherdenking: nog nooit van gehoord?!) Binnenshuis staan de boekenkasten echter nog steeds vol met boeken over Indië, liggen de batikkleedjes op tafel, en komt de geur van trassi en rendang uit de keuken. Het is een trauma dat onbewust doorleeft, maar waarover vooralsnog niet openlijk in de publieke ruimte wordt gesproken.

De Anti-Zwarte Piet beweging is als je het uitzoomt, niet meer dan je duidelijk uitspreken over iets waar je je ongemakkelijk over voelt; over een beeltenis die pijn doet en die je doet herinneren aan het onrecht dat zwarte mensen eeuwenlang is aangedaan. Indo’s zouden daarin solidair moeten zijn en de strijd tegen Zwarte Piet moeten steunen; ook wij stammen immers af van mensen naar wiens verhaal nooit werd/wordt geluisterd; van “liplappen” in de kolonie, tot “poep-indo’s” en “blauwen” eenmaal in Nederland.

Je kunt Nederland tevreden houden, je als Zwarte Piet verkleden en de maagjes van je collega’s vullen met een rijsttafel naar het recept van oma, maar je kunt ook een keer opkomen voor de kant van de Nederlandse geschiedenis die nog altijd liever niet besproken wordt. Dat is de geschiedenis van kolonialisme – van Suriname tot aan Indonesië . En als je die kent, moet je jezelf nog eens goed afvragen waarom je in godsnaam een verkleedpartijtje wil behouden dat is ontstaan uit een systeem van apartheid, van onderscheid tussen zwart en wit.

Deze indo is er klaar mee en daarom zeg ik: inclusiviteit moet van twee kanten komen. Nederland, pas het uiterlijk van je kindervriend aan!

Hey Indo! Wat ben je nou eigenlijk? En waarom?!

Een jaar geleden begon ik deze blog om daarmee een plek te creëren voor de verhalen, gedachten en belevenissen die ik meemaak tijdens het schrijven van een boek over het leven van mijn Indische oma. De keuze om hierover op internet te schrijven was toen een enigszins naïeve actie; ik dacht dat ik wel wist wat ik ongeveer in dat boek wilde gaan schrijven en vooral dat ik wist wie ik zelf was. 365 dagen later denk ik daar heel anders over. De eerste versie van het boek ligt in de prullenbak. Hoe meer ik me verdiep in de Indische geschiedenis, hoe meer vervolgvragen er ontstaan. Toen ik vorige week na het bezoeken van de Indië monologen in de Kleine Komedie door de lege straten van Amsterdam liep, vroeg ik me zelfs af: Wat ben ik nou eigenlijk?

Indisch zijn. Tot vorig jaar stond het gelijk aan familie, lekker eten, heimwee naar een verloren land én een speciale band met Indonesië. Nu, in oktober 2018, staat het nog steeds gelijk aan die dingen, maar ook aan zoveel meer. Mijn Indisch zijn raakt steeds meer verbonden met conflict en de laatste tijd voelt het of koloniale oorlogen, de racistische ellende van kolonisatie, de ontberingen van de Japanse bezetting en de Bersiap – maar ook het constante wegkijken van Nederland ten opzichte van de manier waarop we met het koloniaal verleden omgaan-  zich steeds meer met mijn diepste ‘zijn’ zijn gaan vermengen. Dat klinkt dramatisch, maar zo ervaar ik het niet per se. Het betekent voor mij vooral een diepere verbintenis met wie ik ben - een besef vanuit welke wereldgeschiedenis ik ben ontstaan - en vooral van wie ik wil zijn.

Ik schreef het ooit al eerder: mijn Indische oma trouwde met een Joodse oorlogsvrijwilliger, die na vijf jaar dragen van een Jodenster op zijn achttiende besloot om de rust en vrede in Indië te gaan herstellen. Dit zijn de ouders van mijn moeder. De ouders van mijn vader ontmoetten elkaar tijdens de oorlogsjaren in Berlijn. Mijn oma woonde daar, stateloze dochter van Pools-Russische seizoenarbeiders. Mijn opa, een Amsterdammer, was daar door de Duitsers tewerkgesteld. Mijn beide grootouders ontmoetten elkaar dus door oorlog en mijn beide oma’s kwamen vlak na 1945 voorgoed naar Nederland. Ze begonnen aan een nieuw leven, in een nieuw land.

Mijn bestaan komt dus voort uit kolonisatie, oorlog en migratie. Er zit slechts één generatie tussen nu en de tijd waarin mijn opa een vuile Jood was, mijn ene oma een pinda-poep-chinees en mijn andere oma een smerige mof. Tevens zit er maar één generatie tussen mij en de tijd waarin het nog normaal werd bevonden om andere volkeren te koloniseren en dit te rechtvaardigen door hen te bestempelen als onkundige inlanders.

Misschien is het dus niet heel vreemd – zeventig jaar is immers niet heel lang - dat er nog geen generatie is geweest die is opgevoed met een gelijkwaardig en rechtvaardig beeld over dit verleden en dat kinderen vandaag de dag nog altijd opgroeien met termen als ‘gelukzoekers’ en ‘profiteurs’. Echter; als we dit nu niet veranderen, wanneer dan wel? Als kleindochter van een pinda-poep-chinees die is ontstaan uit ‘inlanders’ en ‘goedwillende kolonialen’ wil ik dit soort termen en generaliserende beeldvorming over ‘de ander’ graag tegen gaan. Nú, voor het te laat is en we onze eigenlijk geschiedenis - verblind door afstand in tijd – zijn vergeten.

Wat Indisch zijn precies betekent, is een vraag die ik nog altijd niet in één zin kan beantwoorden. Ik filosofeer er graag over, maar probeer ook vrede te hebben met die chaos van tegenstrijdigheden. Dat is niet altijd even gemakkelijk. Zolang we in Nederland bij herdenkingen en in de geschiedenislessen slechts stilstaan bij Nederlands slachtofferschap, maar daarbij voorbijgaan aan de ellende die we in Indonesië hebben aangericht én aan de manier waarop er met Indische en Molukse mensen is omgegaan, vindt een deel van mij geen rust en erkenning. Wil dit ooit wel het geval zijn, dan kan dat alleen maar door collectieve zelfreflectie en het erkennen van Nederlands eigen rol in de (wereld)geschiedenis.

Deze blog heet Gewoon een Indisch meisje. Je zou het argeloos kunnen uitspreken -  ‘Gewoon, een Indisch meisje. Dat ben ik…’ - je schouders erbij ophalen en weer verder gaan met de vraag wat je vanavond moet eten. Maar ik zeg het liever zelfverzekerd: ‘Ik ben gewoon, een Indisch meisje.’ Weet je nog steeds niet wat dat betekent? Ga dan zitten en luister. Het is tijd dat de derde generatie Indo’s het opneemt voor de ‘pinda-poep-chinezen’ van zeventig jaar geleden én voor de ‘inlanders’ die moesten leven onder driehonderdvijftig jaar koloniale onderdrukking.

Waarom ik nogal misselijk word van Kester Freriks' opiniestuk in het NRC

Een paar dagen geleden schreef Kester Freriks een opiniestuk in NRC, naar aanleiding van een pamflet dat hij gisteren presenteerde. De titel van het pamflet: “Tempo Doeloe, een omhelzing”. Dat van zijn stuk in NRC: “Tempo Doeloe, ook een mooie tijd”. Het doel van zijn schrijven: aantonen dat de tijd in de kolonie ook zéker een hele mooie was en dat we die ervaring niet mogen laten ondersneeuwen door al dat negatieve gepraat van tegenwoordig over oorlogsmisdaden en roofzucht. Want, zo schrijft Freriks: “Als we het boek Indië nu sluiten en op het omslag in zwarte letters woorden als ‘uitbuiting’, ‘geweld’ en ‘roofzucht’ schrijven, dan ontnemen we mensen hun tijd aldaar. We beroven hen van de idealen en verwachtingen waarmee ze destijds naar de tropen gingen of er leefden.” Met andere woorden: laten we vooral hun positieve instelling en paradijselijke ervaringen niet vergeten.

‘Goh,’ dacht ik toen ik dat stuk in NRC las. ‘Verfrissend! Zoiets heb ik nog niet eerder gehoord! Mooi Indië, tempo doeloe, het paradijs, de pracht van de kolonie. Zo hebben we het nog nooit eerder bekeken!’ Het is erg goed dat er nu eindelijk iemand op staat die de mooie kant van kolonialisme belicht! Kester Freriks, veel dank daarvoor! U heeft toch wel in uw boek geschreven hoe lief die bruine baboes voor u zorgden als kind? Hoe de djongos altijd uw drankje kwam brengen op het platje en hoe de tukang kebun de rozenstruiken van uw moeder verzorgde? Ik hoop van harte dat u de zorgzaamheid van de inlandse bevolking, zoals die mensen volgens u destijds heetten, wel benoemd. Dat is wel het minste wat ze verdienen, die vriendelijke bruine werkers zonder enige rechten.

Goed, even alle gekheid op een stokje. Het is nogal choquerend dat iemand anno 2018 opnieuw met een verhaal komt dat het heimwee naar het mooie Indië moet verdedigen. We weten allemaal allang dat de kolonie een prachtig paradijs was voor een bevoorrechte groep mensen. Voor de Hollanders vooral, maar ook voor een selecte groep Indo’s. Zoals voor mijn Indische overgrootvader, die een hoge functie had bij de PTT en zijn vrouw en dochters op verlof mee kon nemen naar de Zwitserse Alpen.

We snappen natuurlijk ook dat veel Europese mensen daar leefden met goede intenties, met avontuurzin en een goed hart. En dat velen van hen “hun land” kwijtraakten, toen Indonesië onafhankelijk werd. Tevens zijn we op de hoogte van het feit dat de kolonie niet alleen maar bestond uit moord en roofzucht. Vanaf eind 19e eeuw mocht de plaatselijke bevolking immers ook naar school en lieten we hen ook wegen bouwen. Prettige bijwerkingen van een koloniaal systeem.

Ik ga het nu gewoon zeggen: ik zit niet te wachten op een rechtvaardiging van kolonialisme door een witte man uit een totokfamilie. Het is tijd voor de andere kant van de geschiedenis. Dat is niet, zoals Freriks in zijn opiniestuk schrijft, de geschiedenis ‘beschuldigen’. Of ‘De Nederlander’ aanklagen – alstublieft, voelt u zich niet persoonlijk aangevallen. Het gaat juist om het vertellen van het complete verhaal. Van al die verhalen die niet eerder gehoord zijn. Van Indonesiërs, maar ook van Indische Nederlanders en Molukkers. Want ook die laatste twee groepen zijn nog lang niet voldoende gerepresenteerd als het gaat om het leven in en na de kolonie.

Mijn oma vertelde ook graag verhalen over de djongos, de baboe en hoe ze zwom in de rivier. Ik genoot er van en luisterde vol bewondering. Toen ik voor het eerst door Indonesië reisde, kwamen haar verhalen tot leven. Ik rook en voelde het paradijs.

Maar daarachter zag ik ook iets anders: namelijk hoe de Indonesische bevolking absoluut niet geprofiteerd heeft van kolonialisme, hoe ze er geen economische voorsprong uit hebben gehaald. Daarnaast ontdekte ik een aantal jaar na die reis in brieven de pijnlijke geschiedenis waarop mijn overgrootvader, zijn broers en zussen door hun Hollandse vader en zijn tweede njai zijn opgevoed. Het zijn verhalen die bol staan van racisme en het dwangmatig in stand houden van de Europese standaarden. Daaroverheen volgde dan ook nog eens de Japanse bezetting én een koloniale oorlog die Indo’s en Indonesiërs volledig tegen elkaar opzette. Een broederstrijd eigenlijk, aangewakkerd door de verdeel-en-heers-tactieken van kolonialisme. Moet ik het dan gek vinden dat mijn oma nauwelijks contact had met haar familie en dat binnen haar familie bijna iedereen met elkaar in de clinch lag en nog steeds ligt? Dit soort verhalen zijn óók de gevolgen van kolonialisme, maar daar hebben we – in tegenstelling tot over tempo doeloe ­– nooit eerder aandacht voor gehad.

Het komt een beetje op me over alsof Kester Freriks bang is om veroordeeld te worden voor een geschiedenis waar hij zelf als kind geen invloed op had. Nee, meneer Freriks. Dat deed niemand. Maar nu veroordeel ik u wel, omdat u een koloniaal pamflet en opiniestuk heeft geschreven dat voorbij gaat aan de verhalen die we nu juist proberen te vertellen. U probeert kolonialisme en de invloed ervan te verzachten en ondermijnt hiermee de verhalen van Indonesiërs, Molukkers en Indische Nederlanders. En dat terwijl hun geschiedenis door gemiddeld Nederland nog steeds niet wordt gekend, laat staan erkend.

Een tip van een derde generatie indo: Als ik in uw schoenen stond, zou ik – in plaats van woorden als heimwee en tempo doeloe in uw mond nemen - liever eens een stapje terug doen, uw oren spitsen en gaan luisteren naar de verhalen van mensen die vroeger, tijdens uw tempo doeloe, tweede- en derderangs burgers waren in het land waar hun eigen voorouders vandaan kwamen.

De bootreis naar een nieuw leven

Op 13 september 1947 stond mijn oma op het promenadedek van de ms Oranje. Een jonge vrouw van tweeëntwintig, met haar haren netjes opgestoken en een rokje dat licht opbolde in de wind. Ik stel me voor hoe ze over de reling hing en tuurde naar de menigte op de kade van Tandjong Priok, naar al die mensen die hun geliefden kwamen uitzwaaien. Naast haar stonden haar vader en moeder; in de haven haar tante en oma en in gedachte was daar misschien haar zus, die een jaar eerder met haar echtgenoot naar India was vertrokken.

Wat zal mijn oma allemaal gedacht hebben, toen het vertreksein klonk en de boot zich langzaam losmaakte van de kade? Toen de serpentines braken en het laatste contact met Indië werd verbroken? Zal ze geweten hebben dat ze een paar minuten daarvoor, toen ze de loopbrug naar het schip opstapte, voor de laatste keer op haar geboortegrond had gestaan? Dat ze nooit meer naar Indonesië zou terugkeren en nu een nieuw leven tegemoet ging?

Ik denk dat ze het niet wist, toen. Anders dan de mensen die na haar kwamen, na die slopende koloniale oorlog en late soevereiniteitsoverdracht, dacht ze waarschijnlijk dat Indië behouden zou blijven en dat ze na een periode van wanorde weer kon terugkeren. Ze besefte zich niet dat de aanblik op de haven van Tandjong Priok het laatste was wat ze van Indië zou zien en dat die bootreis van drie weken een onomkeerbare en belangrijke rol zou gaan spelen in haar leven en dat van honderdduizenden andere Indische mensen. Niet alleen omdat de boot hen fysiek wegvoer van hun geboortegrond, maar hen indirect ook ontdeed van hun identiteit. In het nieuwe land dat als thuis zou moeten aanvoelen, werden ze onthaald als vreemden. De boot werd daarmee een plek waar mijn oma in drie weken Nederlands geleerd had en met mes en vork had leren eten. Niets wisten de mensen in Holland, over het leven van de 300.000 Indische Nederlanders die vanaf 1946 tot aan de jaren zestig naar Nederland kwamen.

Nu, bijna 71 jaar nadat mijn oma en haar ouders de overtocht maakten op de ms Oranje en precies 80 jaar na de tewaterlating van het schip, opent aanstaande zaterdag de tentoonstelling ms Oranje | Koers gewijzigd in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. De tentoonstelling bestaat uit twee delen en vertelt enerzijds de geschiedenis van het schip - van bouw tot ondergang - en licht anderzijds de verhalen uit van tien mensen die met de boot vanuit Indonesië naar Nederland zijn gekomen. Vanochtend kreeg ik alvast een rondleiding van de conservator van de tentoonstelling en terwijl ze mij door de twee zalen leidde ontstond bij mij een nieuwe gedachte.

Eigenlijk lijkt het leven van de ms Oranje op dat van de vele mensen die het naar Nederland bracht in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Net als zij werd het schip geboren in een periode en plaats van rijkdom en welvaart, waarin de mogelijkheden oneindig leken; Net als zij, werd het schip in zijn prille jeugd getroffen door een oorlog die zijn leven overhoop haalde (de luxe ms Oranje werd een hospitaalschip tijdens de Tweede Wereldoorlog); en net als zij, werd de boot nooit meer hetzelfde na die oorlog. Nadat de Oranje zijn repatriëringsdienst had gedaan en duizenden mensen de oceaan over had gevoerd, probeerde de Nederlandse Stoomvaart Maatschappij tevergeefs het schip weer leven in te blazen voor de pleziervaart. Het liep niet, de Oranje had de naïviteit die nodig is voor luxe plezier verloren in de oorlog. Het schip werd verkocht aan een Italiaanse rederij; een nieuw land, met nieuwe kansen.

Slechts op één punt wijkt de biografie van de Oranje af van dat van zijn Indische passagiers. De Oranje redde het niet. In de jaren ’60 stierf hij als vervallen schip na een brand en zonk tot de bodem van de Grote Oceaan. Hoe anders is dat voor zijn passagiers? Indo’s, Indische Nederlanders, pinda’s en totoks: wij staan nog overeind. Wij kunnen onze verhalen en die van onze familie nog doorvertellen. Laten we ervoor zorgen dat dat zo blijft en dat daarmee het Indische verhaal zichtbaar en aan de oppervlakte blijft drijven.

Ik hoop dat de tentoonstelling in het Scheepvaartmuseum daaraan bijdraagt. 

---

De tentoonstelling ms Oranje | Koers gewijzigd is te zien vanaf 8 september 2018 t/m 18 juli 2019 in Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam.  

Mijn oma (rechts) met een vriendin op de ms Oranje, september 1947

Kaartje dat mijn oma naar haar zus stuurde vanaf Singapore, 14 september 1947

Fotoreportage: Koloniale kerken in Medan

Alweer zes weken geleden liep ik met journaliste Eka Dalanta en fotograaf Andi Gultom door Medan. Andi maakte prachtige foto's van de gebouwen die we bezochten, waaronder de Hervormde kerk (waar mijn oma lid van was) en de Gereformeerde kerk (waar de vader van Geert Mak ooit dominee was). Het was moeilijk om een selectie te maken uit alle prachtige foto's, maar hierbij toch een poging. 

Op de foto's zie je de Hervormde Immanuel kerk aan Jl. Diponogoro (voormalige Manggalaan), het huwelijksregister van de Immanuel Kerk en de Gereformeerde Kerk aan de Jl. KH Zainul Arifin (voormalige Residentsweg). 

Foto credits: Andi Gultom

Opiniestuk de Volkskrant: De Indië-herdenking gaat heel Nederland aan

De Volkskrant publiceerde mijn opiniestuk (17-08-2018) ! Hierbij post ik hem ook op mijn eigen blog: 

---

Woensdagmiddag ging ik voor het eerst in mijn leven naar de Nationale Indië-herdenking bij het Indisch monument in Den Haag. Ik, een Indisch meisje van de derde generatie; er moesten 28 jaren voorbijgaan voor ik besefte dat 15 augustus ook over mij gaat.

Dat is best merkwaardig, want om mijn Indisch-zijn kon ik nooit heen. Mijn oma leerde mij al jong Maleise woorden, nam mij mee naar de Tong Tong Fair en serveerde nasi goreng met veel trassi. Ik wist dat haar vader in 1942 door Japan was geïnterneerd en vlak na de oorlog door uitputting was gestorven. Maar over 15 augustus als belangrijke datum heb ik haar nooit horen spreken. Op wat enkele korte verhalen na zweeg mijn oma over de Japanse bezetting.

Ik moest er een geschiedenisstudie voor volgen, oude familiealbums uitpluizen en tientallen boeken lezen voor ik het besefte: 15 augustus is een symbolische dag. De dag waarop Japan capituleerde betekende het einde van de Tweede Wereldoorlog, maar was ook het startsein voor de gewelddadige Bersiaptijd en voor een nieuwe oorlog – ditmaal vanuit Nederland om het koloniaal gezag in Indonesië te herstellen. 15 augustus 1945 bepaalde hiermee de levensloop van vele Nederlands-Indische families en luidde hun vaak gedwongen verhuizing naar Nederland in.

Meer dan één miljoen nazaten van mensen die deze periode hebben meegemaakt, wonen nu in Nederland. Het is niet alleen voor hen van groot belang om deze geschiedenis niet te vergeten; om te onthouden en te herdenken wat onze overgrootouders, opa’s en oma’s hebben doorstaan om te overleven en daarmee een toekomst te creëren voor hun kinderen en kleinkinderen. Het is van belang voor heel Nederland. Net als 4 mei leert deze dag ons dat vrede niet vanzelfsprekend is en dat de scheidslijn tussen bezette en bezetter een hele dunne is. Hoe is het immers mogelijk dat we op 15 augustus de vrijheid herwonnen, maar vervolgens kort daarna Indonesië weer probeerden te onderwerpen aan ons eigen koloniaal gezag?

Toch heb ik nog altijd niet het idee dat 15 augustus in Nederland leeft. Toen ik gisteren thuis kwam uit Den Haag en het internet afspeurde, zag ik nauwelijks aandacht voor het feit dat het die dag 73 jaar geleden was dat Japan capituleerde en er nota bene een nationale herdenking werd gehouden. Blendle stuurde in de ochtend van 15 augustus zelfs een mail met als thema ‘Vakantie’. Mijn vrienden moet ik nog altijd uitleggen wat de Indië-herdenking is.

Hoe heeft het zover kunnen komen dat de verhalen over de Japanse bezetting en de gebeurtenissen in die periode daarna niet alleen door mijn oma selectief werden doorgegeven, maar blijkbaar ook nooit de weg hebben gevonden naar onze schoolboeken en daarmee ons collectieve geheugen?

Er is de laatste tijd veel kritiek over de manier waarop we in Nederland selectief omgaan met onze gedeelde geschiedenis. Die kritiek is terecht en goed. Te vaak wordt gedacht dat het verleden in Indonesië niet over ons Nederland gaat. Niets is minder waar: de geschiedenis van Indonesië hoort bij de geschiedenis van Nederland. Bij dat bizarre koloniale rijk dat we ooit waren en ons als land steenrijk maakte. Het is een gemiste kans tot nationale reflectie dat de gemiddelde Nederlander hier nog steeds te weinig van afweet.

Omdat het mij als Indische al 28 jaar kostte om hierachter te komen, roep ik de ambtenaren die ons geschiedenisonderwijs bepalen hierbij op om hun mouwen nog flinker op te stropen dan al nodig was. Dames en heren van het ministerie van Onderwijs: jullie hebben iets in te halen!

Over mijn tante in Londen, de Indische Queen Elisabeth

Ik zie haar nog zo voor me, mijn lieve oudtante op de oprit van haar schilderachtige twee-onder-een-kapwoning in een buitenwijk van Londen. Voor het witte huis met een rode voordeur en een voortuin vol rozenstruiken zwaaide ze me uit tot ik om de hoek van de straat was verdwenen. In haar linkerhand omklemde ze een camera. Op het rolletje stonden de foto’s die we vlak daarvoor nog hadden gemaakt. Wij, poserend in de bloeiende tuin. Ze was gek op bloemen, haar huis droeg de naam Anggrek Bulan.

Zoveel als mijn tante van bloemen hield, zoveel gaf ze ook om haar uiterlijk. Op haar tachtigste droeg ze haar nagels nog altijd lang en strak gelakt. Ze poederde haar gezicht blank en verfde haar haar zwart. Rode lippen, gouden sieraden, gebloemde vestjes. Mijn tante was de Indische versie van Queen Elisabeth. Dat was ook de manier waarop ze sprak, typical British. Het had zich zelfs vervlochten met haar Nederlands.

Mijn lieve Tante Naia, de oudere zus van mijn oma. Als ik bij haar logeerde stond ze de hele dag in de keuken. ’s Ochtends serveerde ze croissants met Engelse thee. ’s Avonds aten we Indiaas, de keuken van haar echtgenoot. Als ze bad voor het eten sloot ik mijn ogen alsof ik mee deed. Ik zei ‘amen’ en zorgde dat ik netjes sprak. Schelden was in het huis verboden.

Een lange tijd na haar overlijden kreeg ik van haar dochter een boek over de stad Medan. Het kwam uit mijn tantes collectie en bevatte verhalen over de geschiedenis van de stad, geïllustreerd door tientallen foto’s. In rood had mijn tante ooit verschillende zinnen onderstreept en hier en daar voorzien van commentaar. ‘Papa’s office’ schreef ze onder een foto van het postkantoor. ‘Lief’, schreef ze bij een zin over de aankomst van de Britse 27th Indian Division in Medan in 1946. Inderdaad, zo had ze haar lief ontmoet.

Lieve Tante Naia, ik vraag me af. Waarom onderstreepte je zoveel woorden in het boek? Waarom voorzag je ze van commentaar? Waarom zette je kleine pijltjes op de plattegrond bij alle huizen waar je had gewoond? Hoe vaak bladerde je in het boek? En wanneer? Was dat ’s avonds laat, wanneer iedereen sliep? Waarom heb je me nooit over vroeger verteld?

Ik wou dat ik alles eerder had geweten. Dan had ik je geknuffeld en je hand vastgehouden. Misschien hadden we alsnog veel niet gezegd, maar dan had je het in ieder geval gevoeld; dat een charmante lach een band schept, maar gedeeld verdriet misschien nog meer.  

Jouw rode strepen en aantekeningen flikkeren nu als een sterrenhemel vol geladen energie door mijn gedachten. Ik ben dankbaar, dat een rode pen me nu toch nog deelgenoot heeft gemaakt.

Voel jij het ook, Tante Naai? Je bent dichterbij dan ooit.

Zestig dagen Indonesië, blog 9 – Een familiefoto 12,5 km buiten Sibolga

Aan het Tobameer raak ik in gesprek met een man. Budi heet hij en hij is de chauffeur van zijn zus die met haar Duitse echtgenoot en twee kinderen door haar geboorteland reist. Budi rijdt hen heel Sumatra door; van Medan naar Bukittingi, via Samosir naar Brastagi en Bukit Lawang. Hij vraagt mij wat mijn volgende bestemming is en ik vertel hem dat ik naar Sibolga ga, een kleine stad aan de westkust van Sumatra. Het is de plek waar ooit, omstreeks 1885, een jonge man uit Wieringerwaard belandde en daar zeven kinderen kreeg met twee Sumatraanse vrouwen. De eerste zoon zou later de vader van mijn oma worden; de een-a-jongste de vader van mijn oom Andre (*over het leven van oom Andre schreef ik eerder deze reeks). Budi grijnst bij het horen van de naam Sibolga. ‘Ik ben daar geboren en getogen,’ zegt hij. ‘Wat is de naam van jouw familie?’ 

‘Stins,’ zeg ik, maar in zijn ogen gaat geen lampje branden. Ik vertel hem verder over mijn familiegeschiedenis. Hoe de broer van oom André, Maurice, na de onafhankelijkheid had gekozen om in Indonesië te blijven en dat ik in Sibolga opzoek ga naar zijn kinderen en naar zijn graf. Ik laat hem een foto zien van Maurice. Budi bestudeert hem met samengeknepen ogen. ‘Deze man woonde in een klein huisje van atap,’ mompelt hij plotseling. ‘Ik herken hem.’ Dan is hij even stil. ‘Ja,’ vervolgt hij. ‘Nu weet ik het weer. Mijn moeder wees altijd naar zijn oma, Nenek Neiro. Ze was de weduwe van een Hollander en had geen kinderen meer. Ik weet het 100% zeker.’ Ik kijk hem verwonderd aan. Het verhaal klopt, al heette de vrouw Naöroen. Ze verloor haar twee zonen tijdens de Japanse bezetting en haar dochter vertrok naar Nederland. Ik vertel hem dat haar schoondochter hertrouwde met een man met de achternaam Tambunan.  ‘Mijn achternaam is ook Tambunan!' roept de man. 'Je moet naar het hotel gaan van mijn familie,’ zegt Budi. ‘Hotel Tapia Nauili in Sibolga. Zij weten meer, ga daar maar vragen.’ In blokletters schrijft hij de naam en het adres van het hotel op. Er trekt een rilling over mijn rug. Het zou toch niet zo zijn dat het toeval me straks bij familie brengt?

De volgende dag vertrek ik vroeg vanuit Samosir en pak een minibusje naar Sibolga. De reis gaat via Balige en Tarutung en is prachtig met vergezichten over het groene heuvelachtige landschap van Sumatra. Terwijl ik uit het raam staar denk ik aan mijn over-over-grootvader Stins. Namens het Nederlands gezag was hij begin twintigste eeuw opziener van de bouw van de wegen in dit gebied en ik stel me voor hoe hij de plaatselijke bevolking en verscheepte Javanen aan het werk zette om deze belangrijke verkeersader te bouwen. Het verhaal gaat dat hij zijn voet verloor toen deze vast kwam te zitten onder een stoomwals. Hoeveel meer mensen zouden gewond zijn geraakt bij deze wegenbouw, vraag ik me af. Mensen waarvan we de namen en verhalen niet kennen.

Het is al donker als ik afgezet word bij hotel Tapia Nauili en het meisje achter de receptie brengt me naar een gigantische kamer met TL-licht en enorme vochtplekken in de afgebladderde gele muren. In de hoek van de kamer staat een tweepersoonsbed met een fel gekleurde fleecedeken, omringt door een enorme leegte van vloertegels die ooit wit waren. De badkamer heeft geen douche, alleen een bak om te mandiën. Ik wil hier niet slapen in mijn eentje, denk ik. Nooit eerder zag ik zo’n vervallen hotel. ‘Weet je zeker dat dit het hotel is van de familie Tambunan?’ vraag ik aan het meisje. Terwijl ze eerder op deze vraag bevestigend had geknikt, kijkt ze me nu vertwijfeld aan. Ze schudt haar hoofd. Ik bied mijn verontschuldigen aan en loop van het terrein af. Wat Budi ook bedoelde, dit was het in ieder geval niet.

In de iets schonere hotelkamer die ik een paar minuten later vind, voel ik me plotseling alleen in deze stad. Ik was mijn ontmoeting met Budi als een teken gaan zien; een teken van boven, als aanknopingspunt voor mijn zoektocht. Nu was dat teken geëindigd in een horrorhotel. Het gevoel bekruipt me dat het beter zou zijn om morgen de eerst mogelijke bus terug te pakken naar Medan.

Dan trilt mijn telefoon. Het is oom André. ‘Ik heb het telefoonnummer van de kleindochter van Maurice achterhaald,’ schrijft hij en hij typt er een Indonesisch nummer achteraan. Via Facebook. Ik moet lachen. Mijn romantische zoektocht blijkt helemaal nooit nodig te zijn geweest; natuurlijk, via Facebook is iedereen te traceren. Ik bel het nummer en leg in gebrekkig Indonesisch uit wie ik ben en wie ik zoek. De stem aan de andere kant van de lijn klinkt enthousiast. Ze geeft me een adres en we spreken af dat ik daar de volgende dag naartoe kom, om negen uur ’s ochtends.

Als ik de volgende dag op het afgesproken tijdstip 12,5 kilometer buiten Sibolga door een becak wordt afgezet, wacht daar een jongetje met zijn fiets. ‘Ben jij de zoon van Suci?’ vraag ik hem. Hij knikt en hij wenkt dat ik hem moet volgen. We lopen door smalle straatjes met houten huisjes en voortuintjes vol bloemen en plastic afval. Ik zie dat we vlak aan zee zijn; aan het einde van een straatje blinkt het zwarte water. Dan stopt de jongen en wijst naar een houten huis met een klein erf. Twee jonge vrouwen, één oudere en een boel kinderen lopen me tegemoet. Ze omhelzen me en nodigen me uit binnen te komen.

In het huisje is geen bank, maar we zitten met zijn allen op een kleed. Ze zetten een kopje mierzoete thee voor me neer en halen dan een bord van karton tevoorschijn. Het bord is volgeplakt met oude foto’s. Het zijn foto’s die ik ken, want mijn moeder heeft ze thuis in Amsterdam ook. In dit houten huisje, buiten een stadje aan de westkust Sumatra, lachen de opa, ooms, tantes, nichten en neven van mijn oma mij in zwart-wit tegemoet.

De familie Stins in Sibolga met de familiefoto's. 

Zestig dagen Indonesië, blog 3 - Soms is Indisch zijn verwarrend

Vanuit het vliegtuig richting Jakarta zie ik Borneo onder mij steeds kleiner worden. Verschillende soorten groen kleuren het landschap, af en toe onderbroken door bruine rivieren die zich als slangen door de palmolieplantages, akkers en grasvelden bewegen. Hier en daar is het groen opgedeeld in nette rechthoekige stroken, omlijnd door smalle door mensenhanden gegraven grachtjes. Ik kan het niet helpen om me even af te vragen of ook dit een stukje koloniale erfenis is.

Op dit eiland - nu vooral nog groen door de palmolieplantages in plaats van door het oorspronkelijke regenwoud - woonde ooit mijn oma. Ze was jong toen, een kind. Haar vader had een goede functie bij de PTT en toen hij in 1929 na een verlofperiode in Nederland in Pontianak werd geplaatst, was hij onder andere verantwoordelijk voor het tot stand brengen van een radioverbinding in de stad en de overige Nederlandse posten aan de westkant van het eiland.

Pas vorig jaar ontdekte ik details uit hun leven hier, nadat ik in een geheime kist van mijn oudtante een fotoalbum vond. Het album telde tientallen foto’s van het leven in Pontianak tussen 1929 en 1935 en bracht daarmee de anekdotes die mijn oma ooit over haar jeugd vertelde tot leven. Vol verbazing keken mijn moeder, nicht en ik naar de foto’s van twee jonge Indische zusjes tijdens hun zorgeloze kinderjaren; spelend in de rivier, lachend in de tuin, op verjaardagsfeestjes en verkleed tijdens een toneelvoorstelling.

Toen ik begin dit jaar besloot om weer naar Indonesië te gaan, wilde ik dit deel van het land dus graag zien. Ik vergeleek de foto’s van de stad met Google Maps (lang leve techniek!) en kwam erachter dat het postkantoor – de werkplek van mijn overgrootvader - zich nog op dezelfde plek bevond als ruim tachtig jaar geleden. Een aanknopingspunt in een stad die inmiddels van een paar duizend inwoners in 1930, was uitgegroeid tot een stad van honderdduizenden. Ik vertelde de ontdekking aan m’n moeder en die riep meteen dat als ik naar Pontianak zou gaan, dat zij dan ook mee wilde.

En zo gebeurde het dat ik een paar dagen geleden, op mijn 28ste verjaardag, met mijn vader, moeder en vriend, door de bloedhete straten van Pontianak liep. Zonder echt te weten waar we naar op zoek waren, maar mét een telefoon vol oude foto’s.

Na een wandeling door wat ooit de Chinese wijk was – nu een vervallen buurt langs de Kapuas rivier met grachten vol plastic afval, belandden we op de Jl. Rahadi Usman, vroeger de Residentsstraat. En daar, aan het einde van de straat, op de hoek, troffen we het Kantor Pos. Een gebouw geschilderd in de kleuren wit en oranje.

We liepen naar binnen en vroegen in gebrekkig behasa of we ook achterin het kantoor mochten kijken, omdat onze (over)grootvader hier ooit werkte. De postkantoormedewerkers keken ons aan alsof ze water zagen branden – ik snap het; het is ook een heel ongewone vraag – maar lieten ons wel direct een bordje zien waarop stond dat dit gebouw gebouwd was in 1937. Het houten kantoortje waar opa Stins ooit in werkte, was dus vervangen.

We knikten, stamelden ‘Ah ja…’ en liepen alweer richting de deur. Toen bedacht ik me dat ik al die foto’s bij me had en dat ik dan in ieder geval de foto met het PTT-personeel van 1935 moest laten zien. Dat waren immers de voorgangers van de mensen die nu in het kantor pos werken. Ik liep terug naar de manager en liet hem de foto zien. Onverwacht begon hij enthousiast te zwaaien en te wenken. Hij toonde de foto aan zijn collega’s en ook die begonnen allemaal een kant op te wijzen. Met Google Translate (lang leve techniek voor de tweede keer in dit verhaal!) kwamen we er uiteindelijk uit: Het huis waarvoor de foto was gemaakt, herkenden ze allemaal. Het stond er volgens hen nog steeds.

Nu, beste lezers, moeten jullie begrijpen dat ik niet helemaal normaal ben. De meeste mensen zijn blij als ze met hun verjaardag uit eten gaan, een feestje geven of een fiets krijgen. Ik ben echter een geschiedenisnerd, een historicus met een lichte obsessie voor het levensverhaal van haar liefste Indische oma. Dit was dus het beste verjaardagscadeau OOIT. Vooral ook omdat ik niet had verwacht dat er nog maar iets van de oude Europese wijk over zou zijn; Pontianak was ernstig gebombardeerd door de Japanners in 1942 en ik ging er daarom vanuit dat alles was weggevaagd.

De manager gaf ons de naam van de straat, Jl. Taslim, en ging uiteindelijk zelfs met ons mee - op zoek naar nummer 3. Dat was volgens hem ooit het huis van de postkantoorleiding. Toen we er aankwamen vonden we echter een lege kavel naast nummer 2, wat duidelijk een koloniaal huis in verval was. Voor de deur werkte een groepje jongens aan het asfalteren van een weg. Ze schudden hun hoofd: nummer 3 was een paar jaar geleden gesloopt.

Het duurde even voor ik het wilde accepteren en met de foto in m’n hand vergeleek ik alle raampartijen van de huizen in hetzelfde straatje. Ik tilde nog een steen op, in de hoop een aanwijzing te vinden, een teken van boven – je weet maar nooit (ik zei toch dat ik niet normaal ben) - maar vond niks. Het huis van de foto bestond niet meer. ‘Wat zou oma ervan vinden als ze wist dat we hier nu zo stonden?’ vroeg ik aan m’n moeder terwijl ik naar de bouwval van nummer  2 keek. ‘Die zou ons voor gek verklaren,’ antwoordde ze. ‘En ze zou huilen als ze zou zien hoe het er hier nu uitziet.’

Nu vlieg ik over de Javazee richting Jakarta en denk ik na over die woorden. Ik vraag me af waar ik nou eigenlijk naar op zoek ben. Naar sporen van m’n familie in een land dat m’n oma zelf in 1947 de rug toekeerde. Zou ze iets van m’n zoektocht begrijpen? Van m’n interesse in Indonesië en de mensen hier? Ze noemde zichzelf Nederlands en vond dat ze in het Indonesië van Soekarno niets te zoeken had. Maar waarom leerde ze me dan tellen in het Maleis en doet alles in Indonesië me zo aan haar denken? Is het waar dat je een Indo uit Indonesië kunt halen, maar Indonesië nooit uit de Indo? Ik ben er nog steeds niet helemaal uit wat dat dan voor mij betekent.

Een foto voor het huis op nummer 2 met Agus van het Kantor Pos. Ach.. zo kregen we in ieder geval een idee van hoe het er ooit uitzag. 

Zestig dagen Indonesië, blog 2 - Op Banda zijn ze het Nederlands kolonialisme niet vergeten

Terwijl in Nederland een discussie over de 4 mei-herdenking wordt gevoerd zit ik nog steeds op de Banda eilanden; de eilandengroep ten oosten van Ambon waar in 1621 Jan Pieterszoon Coen het nootmuskaatmonopolie afdwong door genocide te plegen op de plaatselijke bevolking. Mijn verblijf hier heeft met de oproep van de actiegroep 'Geen 4 mei voor mij' om te protesteren tijdens de Nationale Dodenherdenking extra betekenis gekregen. Deze actiegroep stelt immers dat Nederland met de herdenking oorlogsmisdadigers herdenkt - namelijk de Nederlandse soldaten die in de periode 1945-1950 naar Indonesië werden gestuurd om met geweld de koloniale macht te herstellen - en daarmee voorbij gaat aan de tien- dan wel honderdduizenden slachtoffers die deze soldaten hebben gemaakt onder de Indonesische bevolking. 

Laat me voorop stellen: een lawaai-demonstratie tijdens de twee minuten stilte is geen goed idee en wekt geen sympathie voor de actiegroep. Ik denk daarom eigenlijk ook niet dat de groep daadwerkelijk lawaai wil gaan maken; de aankondiging alleen al was voldoende om een mediastorm te creëren en aandacht te vragen voor hun standpunt. Dat standpunt is - en dat realiseer ik me des te meer nu ik de afgelopen week op de Banda eilanden heb doorgebracht - een hele belangrijke en een die interessante vragen doet oprijzen.

Wat betekenen 4 en 5 mei immers als we de gevolgen van de gruwelijkheden van de nazi's en Japanners herdenken, maar niet de gevolgen van de gruwelijkheden die in naam van ons eigen land gepleegd zijn? Dat is een beetje als je vrouw herdenken die door de buurman is vermoord, terwijl je zelf in een andere stad - ver weg van waar je directe dorpsgenoten het hebben kunnen zien - zelf tientallen vrouwen van het leven hebt beroofd terwijl zij vochten voor hun vrijheid. Gaat het argument dan op dat je de geschiedenis in zijn tijd en plaats moet zien? En stel dat we dat doen: Wanneer is de tijd en de plaats dan zover weg dat we geen waarde meer moeten hechten aan de gebeurtenissen, laat staan dat we deze moeten herdenken? 

Hier op Banda voelt het verleden helemaal niet als ver weg. 1945-1949 niet, maar ook 1621 niet. Veel mensen kunnen je hier vertellen hoe de oorspronkelijke bevolking van Banda door Coen van de eilanden werd verdreven; hoe velen werden vermoord en een kleine groep wist te vluchten in traditionele bootjes - kora kora - naar de Kei-eilanden, hier twaalf uur varen vandaan. De mensen hier zijn op de hoogte van hun geschiedenis; ze weten dat ze afstammen van de slaven en contractarbeiders die hier vervolgens door Coen werden geplaatst om op de plantages te werken. Ze vertellen de geschiedenis van hun eilanden met passie; een jonge vrouw die ik hier over sprak zelfs met kippenvel op haar armen. 

Aan diezelfde vrouw vroeg ik hoe er hier over de Nederlanders gedacht wordt, wat de invloed is van het koloniaal verleden en de koloniale oorlog van 1945-1949. 'Er zijn hier nog steeds oude mensen die niet met Nederlanders willen praten,' antwoordde ze. 'Ze hebben familie die vermoord is door soldaten uit het Nederlandse leger. Het KNIL (Koninklijk Nederlands-Indisch Leger) heeft hier een moeilijke plek in de geschiedenis. Ik weet dat er in Nederland veel mensen zijn die van de Molukken komen en voor het KNIL werkten. Zij zien de Molukken als hun thuisland, maar hier vinden sommige mensen dat ze hier eigenlijk niet horen. Soldaten van het KNIL hebben hun eigen mensen moeten vermoorden, mensen die opkwamen voor hun onafhankelijkheid. Ze vochten aan de verkeerde kant van de geschiedenis.' Ze was even stil en vervolgde toen: 'Ik vind het naar voor deze mensen hoor, voor de KNIL-soldaten en hun nazaten, dat ze hun land moesten achterlaten. Ik denk dan ook dat verzoening beter is dan wrok, maar voor de oudere mensen - die het kolonialisme nog hebben meegemaakt - snap ik dat het nog steeds pijnlijk is.' 

Haar woorden leggen een ander perspectief op de geschiedenis bloot. In dit land waren de Nederlanders geen slachtoffers, maar daders. Nederland bezette dit eilandenrijk opnieuw, vlak nadat het land zelf bevrijd was van een bezetter. De Nederlandse regering probeerde de inwoners van Indonesië opnieuw te onderdrukken; om hun goedkope arbeid en land opnieuw te gebruiken voor het Nederlands economisch gewin. Ik vind het heel erg dat hier zoveel mensen slachtoffer van zijn geworden; mijn opa, die als 18-jarige Joodse jongen zich in Amsterdam vrijwillig aanmeldde met het idee iets goeds te doen in Indië; mijn Indische oma, die in Medan tijdens de Bersiap vreesde voor haar leven en in 1946 haar geboortegrond voor altijd moest verlaten; maar vooral ook vind ik het erg voor alle Indonesiërs die hun leven hebben moeten geven en hebben moeten moorden voor de vrijheid van hun land. 

Of iemand slachtoffer of dader is, hangt af van je eigen perspectief en de wil/kunde om je te verplaatsen in een ander. Dat betekent voor mij als indo van de derde generatie dat ik op 4 mei geen daders en geen slachtoffers herdenk, maar mensen. Mensen, beïnvloed door hun tijd en plaats in de geschiedenis, omgekomen of voor het leven getekend door een oorlog die werd bepaald door politici ver weg van het slagveld. Daarnaast vind ik dat het tijd wordt dat Nederland zijn eigen fouten erkent en niet meer alleen die van een ander. Ons land moet als geheel in de spiegel kijken en zich realiseren dat onze rijkdom is ontstaan door 350 jaar uitbuiting van mensen en natuur in Indonesië. En dat we hebben geprobeerd dit economische voordeel te behouden, door een oneerlijke oorlog te voeren tegen een land dat vrij wilde zijn. Laten we hier een les uit trekken: dat de wereld niet zwart-wit is, dat goed en fout soms door elkaar heen lopen; dat Nederland niet zo’n smetteloze geschiedenis heeft als we zouden willen. Dat is pijnlijk, maar lijkt me belangrijk om te voorkomen dat we ooit in herhaling vallen.

Ik hoop dat ook daar veel mensen aan zullen denken, tijdens die twee minuten stilte. 

Terug naar Indonesië (slot)

Het is bijna vijfendertig jaar later als André voor het eerst weer terug is in Indonesië. Hij maakt een toeristische rondreis, samen met zijn dochter. Twee weken lang toeren ze met een bus vol Nederlanders door het land dat ooit het zijne was. Over de heuvels waar lang geleden zijn opa en oma elkaar hadden ontmoet, langs bosranden waar ooit zijn ouderlijk huis aan had kunnen staan, langs kustlijnen en kali’s, gelijk aan die uit zijn jeugd. Het voelt vreemd om terug te zijn, alsof Nederland een dun laagje stof over zijn directe herinneringen heeft gelegd. Maar zijn zintuigen herkennen alles. De geuren, de geluiden, de smaken, de warmte; ze openen deurtjes van herkenning en heimwee naar een leven dat niet van hem lijkt te zijn.

Terwijl het groene landschap in de vorm van het busraampje aan hem voorbij schiet, klopt hij zijn dochter naast hem liefkozend op haar dijbeen. Hoe kan hij het achttienjarige meisje uitleggen hoe het voelt om terug te zijn? Moet hij het uitleggen? Of zal ze het begrijpen zonder woorden? Ze heeft blauwe ogen, net als haar moeder, maar sinds ze in Indonesië zijn loopt ze vooral op blote voeten en gloeit haar huid goudbruin.

Alexia kent het verhaal over haar oom Maurice. Hoe hij twee weken voor het vertrek van de Sibayak verdween omdat hij niet naar Nederland wilde. Sinds ze weet dat ze met haar vader de rondreis door Indonesië zou gaan maken, zegt ze daarom dat ze hem wil vinden. André vindt dat lief, maar acht de kans onmogelijk. In geen jaren heeft hij contact gehad met zijn broer. Aan het begin, vlak na André’s aankomst in Holland, schreven ze nog brieven aan elkaar, maar na een aantal jaar van correspondentie ontving André geen brief meer terug. Maurice kon – als hij überhaupt nog in leven was – overal in Indonesië zijn.

‘We rijden straks langs Sibolga,’ zegt André meer in gedachte hardop tegen zichzelf dan tegen zijn dochter. ‘Het zou mooi zijn als we even uit kunnen stappen.’ Alexia knikt. ‘Laten we het vragen pap. De chauffeur kan toch even stoppen voor ons.’ ‘Ah nee, zoveel moeite. Dan moeten al die mensen op ons wachten.’ Hij schudt zijn hoofd en wendt zijn blik af naar het raam, naar buiten.

Niet veel later maakt de bus een tussenstop en iedereen stapt uit om de benen te strekken en wat te drinken te kopen. Het is een klein en rommelig busstation en de groep toeristen trekt direct de aandacht. Een wat oudere man die zich voorstelt als fotograaf van een plaatselijk krantje loopt rond om foto’s te maken van de groep die overwegend bestaat uit roodverbrande mensen in korte broeken. ‘Selamat siang!’ roept hij vrolijk. ‘Photo, photo!’ Andre en Alexia poseren voor de man en lachen naar de camera. Als hij zich omdraait om de andere toeristen te fotograferen, bedenkt André zich plotseling iets. ‘Bapak, boleh saya bertanya? Waar zijn we eigenlijk?’
‘Di Sibolga,’ grijnst de man. ‘Selamat datang!’

Het duurt even voordat André door heeft wat de man zojuist heeft gezegd, maar zodra de betekenis van de woorden tot hem doordringt voelt de grond onder zijn voeten plotseling anders. Hij staat met zijn dochter op zijn geboortegrond, ruim vijftig jaar nadat hij als lichtbruin baby’tje in zijn moeders armen werd gelegd; vijfendertig jaar nadat hij door zijn oma met de boot naar Jakarta werd gestuurd om daar naar school te gaan en bij tante Marie te wonen. Waar hij als vijfjarige met zijn ouders vandaan verhuisde, naar Huta Balang, een paar kilometer verderop, meer in de desa, naar een huis beter verstopt voor de jap. Naar het huis waar zijn vader niet lang daarna toch werd gevonden en werd meegenomen. Op een vroege ochtend, in zijn onderbroek. Hij is terug op de plek waar het allemaal begon.

‘Pap, je moet vragen aan iemand of ze de familie Stins kennen. Je weet maar nooit.’ Alexia’s stem doet hem opschrikken uit zijn gedachte. ‘Vraag het aan die man,’ ze knikt naar de fotograaf die inmiddels verderop een groepje toeristen fotografeert. ‘Misschien weet hij iets.’ Andre twijfelt. De kans is klein en ze hebben eigenlijk geen tijd. De bus moet verder, naar Padang. Aan de andere kant: hij heeft ook niets te verliezen. Hij is zijn broer al lang geleden kwijtgeraakt, vragen is het minste wat hij kan doen nu hij plotseling in Sibolga staat. Hij roept naar de fotograaf. ‘Bapak, excuses! Mag ik nog wat vragen? Kent u misschien een Maurice Stins? De familie Stins?’ De man zijn ogen lichten op. ‘Natuurlijk,’ glimlacht hij nonchalant. ‘Maurice Stins is de stiefzoon van mijn broer.’

*
Vanaf dat moment gaat het snel. André en Alexia – op blote voeten – lopen achter de man aan. ‘Hij is visser,’ legt hij uit terwijl ze gehaast een smal pad tussen het struikgewas in lopen. ‘Hij is meestal op zee, dus misschien is hij niet thuis.’

Na een paar minuten staan ze voor een eenvoudig huisje aan de rand van een smalle kali. De man die er woont komt onmiddellijk naar buiten, alsof hij al wist dat de stemmen die langzaam dichterbij kwamen voor hem waren bedoeld. Met een grijns kijkt hij naar het bezoek; een man van middelbare leeftijd en een meisje met blauwe ogen van een jaar of achttien. ‘Broer,’ zucht hij en met zijn armen gespreid loopt hij op het tweetal af. ‘Daar ben je weer. Welkom thuis.’

De twee broers herenigd. Vlnr de vrouw van Maurice, Alexia, Maurice en Andre

---

Dit is het slot van een reeks die ik schreef over het bewogen leven van mijn lieve oom Andre, de neef van mijn oma die ik twee jaar geleden voor het eerst heb ontmoet. Het was toevallig, want die ontmoeting kwam door een familiereünie die samen viel met het begin van mijn eigen onderzoek; een organisatie waaruit blijkt dat er bij meerdere stamboomleden de behoefte wordt gevoeld om elkaar en onszelf beter te leren kennen. Sindsdien kom ik regelmatig bij mijn oom over de vloer. Ik ben gefascineerd door zijn levenslust en herken mijn oma in zijn positieve energie. Hij vertelt me verhalen die je zelf niet kan verzinnen, maar die toch écht zijn gebeurd. Verhalen waarvan zoveel mensen niet weten dat ze onderdeel zijn van de Nederlandse geschiedenis. De afgelopen tijd postte ik verschillende scenes uit zijn leven op mijn blog. Ik hoop dat jullie de verhalen met aandacht hebben lezen, want dat is wat ze verdienen.

Een zware kist in een woonkamer vol orchideeën

In de woonkamer van de zus van mijn oma stond een kist. Een hele mooie, Chinees houtsnijwerk met een motief van bloemen. Het was mijn tantes schatkist, een geheimzinnig meubelstuk met een slot tussen deksel en flank. Alleen de vrouw des huizes wist waar de sleutel lag en soms sloot ze zichzelf op in haar woonkamer om de kist te openen en in alle stilte door de inhoud te spitten.

Mijn lieve oudtante. Ik zie haar nog zo op de oprit staan. Hoe ze mij en mijn moeder uitzwaaide als we een lang weekend op bezoek waren geweest. Op haar slofjes voor haar witgeschilderde twee-onder-een-kap-woning in een buitenwijk in Londen, met in de erker een vensterbank vol orchideeën, wuifde ze net zo lang tot we uit het zicht waren. Ik zwaaide altijd heftig terug en bleef kijken tot de vrouw die met haar charmante lach makkelijk een hele kamer vulde, nog slechts een bruin stipje was in een grauwe Engelse straat. Ik hield van haar, bij haar thuis voelde ik me een prinses in een Aziatisch paleis. Toch durfde ik nooit te vragen wat er nou precies in die Chinese kist zat. 

Het is inmiddels ruim tien jaar geleden dat ik mijn tante voor het laatst gedag zei en pas afgelopen zomer durfde ik met haar kleindochter de kist open te maken. Het voelde als grafschennis, maar onze nieuwsgierigheid won het van alle andere bezwaren. Na tien jaar mochten we toch wel eens weten wat erin zat? Ik was er bovendien speciaal voor naar Londen gevlogen. We staken de sleutel in het slot en tilden de zware deksel op. 

Mijn nicht en ik zijn vervolgens drie dagen lang het huis niet uit geweest. Vol verbazing hebben we ieder document uit de kist door onze handen laten gaan, bekeken, ontcijferd, gelezen, en besproken. Fotoalbums uit de jaren '20 en '30; documenten uit de Japanse bezettingsperiode; Brieven van onze overgrootvader, geschreven aan zijn dochter in de onrustige tijden van de Bersiap; Brieven van mijn oma, van mijn overgrootmoeder, van vriendinnen uit Amerika die ooit meisjes waren in steden als Medan, Batavia en Bandoeng. 

Al die jaren bewaarde mijn tante haar verleden in die kist, een verleden vergrendeld met een slot. Ik hoop dat ze het niet erg vindt dat het slot nu open is en ik haar tastbare herinneringen gebruik voor een boek. Lieve Tante Naia, ik doe het met respect en liefde. En ik begrijp het helemaal, dat voor sommige gebeurtenissen geen woorden bestaan. Dat ze eerst zestig jaar vergrendeld moeten zijn voordat een volgende generatie ermee aan de slag kan. 

Op datum sorteren was nog een hele klus.. 

Groene vlaktes vind je overal, maar die met grazende koeien zijn toch net een beetje anders dan de sawa's van Sumatra

Het is maart 2009 als ik voor het eerst een stap zet op Indonesische bodem. Ik ben negentien en reis met mijn beste vriendin door Azië, een tussenjaar tussen de middelbare school en het studentenleven. We reizen low-budget en zijn daarom met een boot vanuit Melakka aangekomen in Dumai, een stadje aan de oostkust van Sumatra. Indonesië verwelkomt ons niet meteen. Het is donker, regenachtig en de omgeving ruikt weeïg; een geur van benzine vermengd met rioolwater en rottend fruit. Onze buiken rommelen na acht uur op de boot, maar in de haven is niks te krijgen. 

Een aantal jongens brengt ons in een motortaxi over modderige wegen voor teveel geld naar het busstation. Ze wijzen ons de weg naar een gammel busje geschilderd in alle kleuren van de regenboog. Dit is het voertuig dat ons in acht uur naar Bukittingi moet brengen. We kijken nog even argwanend om ons heen, maar halen dan onze schouders op. In een geïmproviseerd winkeltje kopen we een rol koekjes en water. Daarna zoeken we een plekje achter in de bus, op de donkerbruine stoelen die veel te dicht op elkaar staan voor onze lange Westerse benen. 

Na ruim een half uur start de chauffeur de motor. Het busje pruttelt en probeert, maar in beweging komt hij niet. Drie mannen die buiten op blote voeten een sigaretje roken, schieten te hulp. Ze duwen tegen de achterkant en rennen net zo lang met de bus mee tot hij zelfstandig verder rijdt. We lachen. Dit is het Indonesië zoals ik het al kende van verhalen van mijn ouders. Ze hadden ons gewaarschuwd. Toen zij in de jaren '80 door Indonesië reisden, bestond een brug vaak uit niet meer dan twee planken boven een afgrond.

De busreis blijkt tien uren te duren en als we om vijf uur 's nachts aankomen in Bukittingi regent het. Met behulp van een jongen met een gitaar die vlak daarvoor in de bus was komen zingen, vinden we ons hotel. Het neonlicht in de kamer met witte vloertegels en witte muren steekt fel af tegen het zwart van buiten. Zonder onze tanden te poetsen vallen we direct in slaap. De volgende dag ontbijten we laat. Er staat een pot met hagelslag op tafel. 

Het is inmiddels ruim acht jaar later en Indonesië heeft me nooit meer losgelaten. De groene heuvels van Sumatra, het grijze water van het Tobameer, de vulkanen van Java, de inwoners met hun goudbruine huiden, gelijk aan die van mij. Dit is niet het land waar mijn oma in 1925 geboren werd, maar het is wel dezelfde grond. De grond die haar heeft grootgebracht en de grond die er uiteindelijk als twistpunt voor zorgde dat ze niet daar, maar in Amsterdam gestorven is. Waarom heeft ze me nooit écht over haar land verteld? Over de oneindig kronkelende wegen, over het geluid van krekels in de nacht, over de warme regen in diepe plassen?

Ik moest er een studie Geschiedenis voor doen en tientallen mensen voor interviewen, maar ik denk dat ik de antwoorden inmiddels weet. Deze zomer ben ik daarom begonnen met het schrijven van een boek, een historische roman over het leven van mijn Indische oma. Omdat ik tijdens mijn onderzoek en het schrijven zoveel bijzondere mensen en verhalen tegenkom, heb ik besloten om dit schrijfproces niet achter gesloten deuren te doen, maar om iedereen die daarin geïnteresseerd is erbij te betrekken. Via www.gewooneenindischmeisje.nl hou ik je op de hoogte van bijzondere ontmoetingen, ontroerende verhalen, hersenspinsels, gevonden schatten en zoveel meer. Daarnaast zou ik het fantastisch vinden als ik de lezers met een Indische achtergrond zo nu en dan om raad kan vragen. Herinneringen zijn immers vaak niet in de archieven terug te vinden!

Hou je de website in de gaten? En vergeet niet de Facebookpagina te liken!

- Lara Nuberg