Ik heb heimwee naar Indonesië en ik vind het vreselijk irritant en decadent

Ik heb heimwee naar Indonesië en ik vind het vreselijk irritant van mezelf. Niet alleen omdat ik hierdoor onrustig naar de serie van David van Reybrouck heb gekeken, waarbij emoties als jaloezie en bewondering sowieso al in een constante strijd verkeerden, ook omdat ik mijn heimwee verwend en decadent vind. Want wie ben ik, Europees meisje, dat ik in mijn dertigjarig bestaan al vijf keer naar en door Indonesië heb mogen reizen? Dat ik door een idioot toeval, namelijk door geboren te worden in Nederland, met mijn euro’s zorgeloos door dat land heb mogen trekken? Mijn zoektocht naar roots, geschiedenis en verbinding met een deel van mijn genen, wordt mede mogelijk gemaakt door de ongelijkheid in de wereld. Daar ben ik me constant en altijd van bewust en toch zit ik hier, achter mijn MacBook in mijn koophuis in Amsterdam-Osdorp, met buikpijn naar foto’s te kijken van Sumatra en te balen dat het nog lang zal duren, voor ik weer naar de andere kant van de wereld kan vliegen.

De knoop in mijn maag verstevigt zich, omdat ik de foto’s kan ruiken en kan proeven, kan horen, maar de afgebeelde omgeving niet kan aanraken. Ik verlang naar zitten op een plastic stoeltje aan de rand van een drukke weg, naar een stalletje met rijen vol verschillende gerechten uit Padang of naar een kaki lima met één wadjan; de beste nasi gorengs die je ooit zult eten. Ik verlang naar de warmte die je nooit kunt omschrijven tot je hem hebt gevoeld. De warmte die zoet ruikt, naar kretek, durian, benzine. Ik verlang naar hotelkamers waarin je ogen constant prikken door de geur van mottenballen; ijsthee met grote stukken ijs die je van reisgidsen niet mag drinken. Ik verlang naar vrienden in Jakarta, Medan, Yogjakarta en Ubud, van wie ik hoop dat ik ze ook eens of weer in Nederland mag ontvangen. Ik verlang naar het groen, de tropen die het altijd winnen van beton en krakend asfalt. Ik verlang naar lange treinreizen dwars door Java, de gesprekken met vreemden die me vragen waar ik vandaan kom. (Goede vraag, waar kom ik vandaan?) Ik verlang naar zoveel dingen waarvan ik me tegelijkertijd afvraag: romantiseer ik dit niet allemaal? En in hoeverre is mijn eigen heimwee equivalent aan nostalgie en tempo doeloe? Ken ik Indonesië eigenlijk niet zoals mijn oma Nederlands-Indië kende, met als enig verschil dat het land nu bestuurd wordt door mensen van daar in plaats van door mensen van hier? 

Wellicht is mijn heimwee vandaag extra sterk, omdat het vandaag precies twaalf jaar geleden is dat ik met mijn beste vriendin voor het eerst vertrok naar Zuidoost-Azië. Achttien jaar oud waren we en we bezochten Indonesië nadat we eerst twee maanden door Thailand, Maleisië en Singapore hadden gereisd. Ik weet nog hoe ik plotseling thuis vond in een wit busje dat hortend en stotend Bukittinggi uitreed, de uitgestrekte heuvels in waar ik eerder was geweest zonder te herinneren wanneer. Hoe ik de klanken van Batak-liederen herkende zonder ze ooit eerder te hebben gehoord. Hoe je je rijk en arm tegelijkertijd kan voelen; rijk door alle mogelijkheden die ik heb als kind uit Europa, arm door alles wat ook had kunnen zijn maar door tijd, normen en keuzes is kwijtgeraakt. 

Vandaag haat ik het om verscheurd te zijn tussen twee werelddelen. Tussen privileges en het niet weten wanneer je iets toe-eigent of juist herontdekt omdat het in het diepste van je zijn bij je hoort. Indo-Europeaan, kind van twee culturen. Als ik straks mijn hond uit laat in de Hollandse polder, zal ik diep in- en uitademen en proberen om hetzelfde te voelen als in Indonesië. Dat ik hier thuis hoor, omdat ook hier mijn voorvaderen me roepen. Of ben ik hun stemmen inmiddels zo gewend, dat ik ze niet meer kan onderscheiden van de wind en de regen? Misschien zijn ze stil, omdat ik voorlopig gewoon bij hen ben, hier, in Nederland. 

Ibu Indonesia, ik ben terug!

Als een pakezel, plakkerig, vettig en muf stap ik mijn (groot-)moederland in. Ik schaam me voor mijn uiterlijk, alsof ik op familiebezoek ben na drie dagen Lowlands zonder van te voren te douchen. Op het toilet van Soekarno Hatta International Airport onderzoek ik mijn gezicht in de spiegel. De vliegreis heeft me een gelige gloed bezorgd en mijn ogen omringt met donkere kringen. Ik ontdek drie puisten die er zéker niet zaten toen ik op Schiphol in het vliegtuig stapte. Even denk ik aan een gedicht van de Indische dichteres Madeleine Gabeler dat ze laatst aan me liet lezen. Een gedicht met de titel ‘Ibu Indonesia’, over een thuis vinden aan de andere kant van de wereld. Een thuis als een moederschoot, als een plek die vanzelfsprekend vertrouwd voelt zonder dat je precies kan uitleggen waarom. ‘Ik ben er weer, Ibu’ fluister ik tegen Ibu Indonesia. ‘Sorry dat ik er zo onverzorgd uit zie.’ Ze is maar een klein beetje van mij, deze oude, maar toch zo jeugdige dame. Zal ze het wel begrijpen? Dat ik haar zo graag wil omarmen, ondanks dat we slechts ver weg familie zijn?

Direct nadat ik het vliegveld uitloop hoor ik haar antwoorden. ‘Aduh, doe niet zo gek!’ verzucht ze. ‘Eens familie, blijft familie.’ Haar warmte omhelst me en haar zoete parfum maakt dat ik stil wil blijven staan. Ik adem diep in en uit, snuif haar op. Ze ruikt bekend, maar vooral ook uniek. Dit is het stukje van mezelf waarvan ik lange tijd niet wist dat het ontbrak. Nu ik haar gevonden heb, wil ik van haar houden en alle jaren waarin ze door een deel van haar kinderen in diskrediet is gebracht herstellen. Ik heb haar huidskleur, haar haarkleur, de kleur van haar ogen. Eigenlijk lijk ik best op haar, op die oude Ibu. Gek dat het zo lang moest duren voor ik me dat realiseerde. 

Ik pak de trein vanaf het vliegveld naar Jakarta Kota. Het voertuig is lang, leeg en luxe. Hier geen adem van de oude Ibu, maar de strakke designershand van haar jongste kinderen. Het felle licht in de cabines maakt dat ik van de donkere stad niets zie, slechts mijn uitgezakt gelaat weerkaatst in de spiegeling van het raam. Een onzichtbare airconditioning blaast ijsblokjes in mijn nek. Ik doe een vestje aan. ‘Zal er naast het Ibis Budget Hotel wel een echte nasi goreng te vinden zijn?’ vraag ik me af. Of heerst in dat deel van de stad het neonlicht van KFC en McDonalds?

Als ik driekwartier later uitstap op een spiksplinternieuw station ben ik de enige. Twee taxichauffeurs bij de ingang kijken verbaasd op als ze mij, een pakezel met twee rugtassen, door de glazen schuifdeuren zien lopen . ‘Di mana orang orang?’ vraag ik hen. Ze lachen en halen hun schouders op. Ze weten het niet, maar een van de mannen neemt mijn tassen aan en wenkt dat ik in mag stappen. In de tien minuten dat hij mij naar het hotel rijdt praten we over Jakarta, Indonesië en Nederland. Ik vertel hem dat mijn oma in Bandung geboren is, lang geleden. ‘Er zijn veel mensen in Nederland met een achtergrond in Indonesië,’ zeg ik. Hij knikt. ‘Saya tahu. Vooral uit Java. Die zijn via Suriname naar Nederland gekomen.’

Ik ben verbaasd. Nog nooit eerder heb ik iemand in een land buiten Nederland ontmoet die weet waar Suriname ligt, laat staan dat hij of zij er zelf over begint. ‘Edgar Davids komt uit Suriname,’ zegt hij. ‘Frank Rijkaard ook. Kluivert.’ Hij is even stil en zegt dan trots: ‘Van Bronckhorst is een anak dari Ambon. Er zijn ook veel Ambonezen in Nederland.’ Ik knik en vraag hem hoe hij dat allemaal weet. ‘Dat is geschiedenis,’ zegt hij vastberaden. ‘Door de geschiedenis zijn die voetballers en al die andere mensen verbonden geraakt met Nederland.’ Hij stopt voor een stoplicht en kijkt naar mij via zijn achteruitkijkspiegel. ‘Jij ook,’ lijkt hij te willen zeggen, maar hij zegt het niet. Niet hardop. ‘Tempo kolonial,’ fluister ik, omdat ik niet zeker weet of dat de juiste aanduiding is in het Bahasa Indonesia. Hij knikt terwijl hij weer optrekt. ‘Ya. Tempo kolonial.’

Reisdagboek van een Balinees (vertaald) - Mijn eerste dag in Nederland

10 mei 2019

Het was koud toen ik vandaag aankwam op het Centraal Station van Amsterdam. Mijn eerste keer in Nederland en de grauwe wind, kouder dan ik hem ooit gevoeld had, dook ongevraagd onder mijn kleren en blies haar kille adem langs mijn rug, nek en schouders.
Om mij heen hadden de mensen haast. Over het stationsplein liepen ze in snelle pas door elektrische schuifdeuren richting de perrons. Heftig telefonerend, met een huilend kind op de arm. Ik zag hoe een jonge vrouw haar koffie morste, terwijl ze al galopperend een tekstbericht probeerde te versturen.
‘Dus dit is hoe mensen hier leven,’ dacht ik en even flitste het beeld van Seminyak door mijn hoofd. Het strand van mijn eiland, bedekt met de luie lichamen van Europeanen, Australiërs en Amerikanen.
’Vijftig weken rennen, twee weken vakantie,’ had een Nederlander ooit tegen me gezegd terwijl ik hem een cocktail serveerde in het restaurant van mijn zus. ‘Je moet niet denken dat we rijk zijn. Mijn huur is duizend euro per maand. Dat is veel meer dan hier. Hard werken moeten we, hard werken.’
Ik was gefascineerd geweest door het gesprek. Duizend euro stond gelijk aan vijftien miljoen rupiah en toch hield hij nog geld over voor een vliegticket naar Bali. Vanaf dat moment wist ik dat ik hard moest sparen. Ik zette al mijn geld opzij om op een dag naar Europa te reizen en met eigen ogen te zien hoe het leven er daar uitzag.
Hier stond ik eindelijk, tien jaar later, op een tochtig plein in Amsterdam. Tussen de rennende mensen, zenuwachtig rinkelende trams, geconcentreerde fietsers en - gek genoeg – een politieauto waartegen twee agenten onderuitgezakt stonden te praten.
Wat een volk, die Nederlanders. Mijn hart zwol op en ik moest mijn benen toespreken om geen sprongetje te maken van geluk. De komende twee weken zou ik mijzelf helemaal onderdompelen in de Nederlandse cultuur. Ik was er klaar voor, klaar om te leren van dit volk dat duizend euro huur per maand betaalt en toch nog de hele wereld kan bereizen.

‘Sir, can I offer you a tour?’ Een kleine jongen met een rood petje, een witte trui en een rode bodywarmer tikte me op de schouders. Toen hij zag dat ik hem verbaasd aankeek draaide hij zich om en wees met zijn rechterduim over zijn schouder naar de tekst die op de achterkant van zijn bodywarmer stond. Meet the locals – Holland Tours stond er op. De tekst was omringd door een krans van geborduurde tulpen.
Ik had nog geen “yes” of “thank you” gezegd of de jongen duwde me al een flyer in de handen. Kunnen ze soms gedachten lezen, die Nederlanders? Ik kreeg het gevoel dat hij recht door mij heen keek en kon zien wat er in het binnenste van mijn hart gekerfd stond. Ik, Agung, ik had de afgelopen jaren geen grotere droom gehad dan reizen door Nederland. Ik wilde de cultuur doorgronden en de diepste zielenroerselen van de Nederlandse inwoners leren kennen, overtuigd dat ik veel van hun manier van leven zou kunnen leren.
‘What kind of tour would you like?’ vroeg de jongen. Zijn huid was glad en zijn witte tanden schitterden in het kleine beetje daglicht dat via een bleek en perspectiefloos wolkendek het plein bescheen. Zijn azuurblauwe ogen schenen me plotseling ondoorgrondelijker dan de Ijenkrater die ik ooit op Java had bezocht. Wat ongemakkelijk las ik de flyer met daarop de tours die hij aanbood.  

1. Visit the local market
Every morning – except on Sunday
Pick-up from hotel: 9.00 h.
Drop-off: 14.00 h.

Take a deep breath and jump into the world of fresh fish, creamy cheese, colorful flowers and dripping syrup cookies! Every morning local fishermen, cheese farmers, flower ladies and bakers gather at a small street in Amsterdam to sell their local products. Watch these friendly people negotiating with their costumers. Some even shout the price of their products every single second!

Market life is something that you must see, while visiting Holland. It is also a place where old indigenous people gather in their mobility scooters to drink some black coffee and gossip about the neighbors. It’s truly an experience.

You will have plenty of time to meet these locals and take photos. We recommend you to always say ‘Goedendag’ and ‘Bedankt’ – it’s a way of showing your good manners and intentions to the local people.

2. Traditional village tour: Dokkum – Urk – Staphorst
Pick up at hotel: 7.30 h.
Drop off at hotel: 19.00 h.  (dinner is not included)

Meet the indigenous people of the Netherlands! In this day tour you will visit three traditional villages, where time stood still. Enjoy traditional Dutch food like haring and cheese and watch local life happening in front of you. In every village we will visit one traditional family house. Most of them are part of what Dutch people call ‘rijtjeswoningen’. It’s mind blowing to see how people cook potatoes in their kitchen and how little children walk home together after school.

Off course you will have plenty of time to walk around and ask for photographs with the traditional families.* **

 *We recommend you to do this tour on Sunday when the locals dress up for church. Don’t forget your camera – these black outfits and women in stockings you don’t want to miss!

 **When you visit from November 15th – December 6th this tour also includes visiting a theater play. During this play indigenous people from the age of 15 till 80 years old will paint their faces black and sing children songs around a white old holy man. FUN GUARANTEED!

3. Visit a local birthday party
Pick up at hotel: 13.30 h.
Drop off: 17.30 h. (dinner not included)

Ready for a real Dutch experience? Visit a local birthday! Dutch birthdays are one of a kind! Nowhere else in the world you will find a birthday celebration like the ones of the Dutch. Their tradition of birthday celebrations goes further back then the celebration of Sinterklaas. It’s truly amazing to see how traditional families dress up when uncle Henk turns 50. Often, the preparations start a couple of days in advance, when Tante Annie buys a new sweater at C&A and the host buys some sausages, cheese and beer.

Don’t worry, you will feel at home! We will also explain to you every part of the birthday ceremony, like the hand shaking, the circle of chairs and the singing of songs.

4. Visit a local wedding

Unfortunately this wonderful day tour is never happening. Traditional Dutch wedding ceremonies are never open for public. Often, invited guests are only welcome for the ceremony and a small party after dinner. Dinner is only for closest family, so other guests have to wait behind a closed door.

If you still want to book this tour, we recommend you to book a lunch box with us and a binocular!

Ik was overrompeld door alle mogelijkheden. Ze klonken me alle vier even onbekend en exotisch in de oren. ‘I book them all!’ Zei ik enthousiast tegen de jongen. Hij knikte tevreden.

Morgenochtend word ik om half acht opgehaald voor de Traditional Village Tour. De inheemse jongen hield een kleine slag om de arm, want blijkbaar worden de snelwegen nog weleens afgesloten en zijn buitenlanders niet altijd overal welkom. Ik ben benieuwd, ik ga maar snel slapen. Morgen wordt vast een bijzondere dag!

Zestig dagen Indonesië, blog 9 – Een familiefoto 12,5 km buiten Sibolga

Aan het Tobameer raak ik in gesprek met een man. Budi heet hij en hij is de chauffeur van zijn zus die met haar Duitse echtgenoot en twee kinderen door haar geboorteland reist. Budi rijdt hen heel Sumatra door; van Medan naar Bukittingi, via Samosir naar Brastagi en Bukit Lawang. Hij vraagt mij wat mijn volgende bestemming is en ik vertel hem dat ik naar Sibolga ga, een kleine stad aan de westkust van Sumatra. Het is de plek waar ooit, omstreeks 1885, een jonge man uit Wieringerwaard belandde en daar zeven kinderen kreeg met twee Sumatraanse vrouwen. De eerste zoon zou later de vader van mijn oma worden; de een-a-jongste de vader van mijn oom Andre (*over het leven van oom Andre schreef ik eerder deze reeks). Budi grijnst bij het horen van de naam Sibolga. ‘Ik ben daar geboren en getogen,’ zegt hij. ‘Wat is de naam van jouw familie?’ 

‘Stins,’ zeg ik, maar in zijn ogen gaat geen lampje branden. Ik vertel hem verder over mijn familiegeschiedenis. Hoe de broer van oom André, Maurice, na de onafhankelijkheid had gekozen om in Indonesië te blijven en dat ik in Sibolga opzoek ga naar zijn kinderen en naar zijn graf. Ik laat hem een foto zien van Maurice. Budi bestudeert hem met samengeknepen ogen. ‘Deze man woonde in een klein huisje van atap,’ mompelt hij plotseling. ‘Ik herken hem.’ Dan is hij even stil. ‘Ja,’ vervolgt hij. ‘Nu weet ik het weer. Mijn moeder wees altijd naar zijn oma, Nenek Neiro. Ze was de weduwe van een Hollander en had geen kinderen meer. Ik weet het 100% zeker.’ Ik kijk hem verwonderd aan. Het verhaal klopt, al heette de vrouw Naöroen. Ze verloor haar twee zonen tijdens de Japanse bezetting en haar dochter vertrok naar Nederland. Ik vertel hem dat haar schoondochter hertrouwde met een man met de achternaam Tambunan.  ‘Mijn achternaam is ook Tambunan!' roept de man. 'Je moet naar het hotel gaan van mijn familie,’ zegt Budi. ‘Hotel Tapia Nauili in Sibolga. Zij weten meer, ga daar maar vragen.’ In blokletters schrijft hij de naam en het adres van het hotel op. Er trekt een rilling over mijn rug. Het zou toch niet zo zijn dat het toeval me straks bij familie brengt?

De volgende dag vertrek ik vroeg vanuit Samosir en pak een minibusje naar Sibolga. De reis gaat via Balige en Tarutung en is prachtig met vergezichten over het groene heuvelachtige landschap van Sumatra. Terwijl ik uit het raam staar denk ik aan mijn over-over-grootvader Stins. Namens het Nederlands gezag was hij begin twintigste eeuw opziener van de bouw van de wegen in dit gebied en ik stel me voor hoe hij de plaatselijke bevolking en verscheepte Javanen aan het werk zette om deze belangrijke verkeersader te bouwen. Het verhaal gaat dat hij zijn voet verloor toen deze vast kwam te zitten onder een stoomwals. Hoeveel meer mensen zouden gewond zijn geraakt bij deze wegenbouw, vraag ik me af. Mensen waarvan we de namen en verhalen niet kennen.

Het is al donker als ik afgezet word bij hotel Tapia Nauili en het meisje achter de receptie brengt me naar een gigantische kamer met TL-licht en enorme vochtplekken in de afgebladderde gele muren. In de hoek van de kamer staat een tweepersoonsbed met een fel gekleurde fleecedeken, omringt door een enorme leegte van vloertegels die ooit wit waren. De badkamer heeft geen douche, alleen een bak om te mandiën. Ik wil hier niet slapen in mijn eentje, denk ik. Nooit eerder zag ik zo’n vervallen hotel. ‘Weet je zeker dat dit het hotel is van de familie Tambunan?’ vraag ik aan het meisje. Terwijl ze eerder op deze vraag bevestigend had geknikt, kijkt ze me nu vertwijfeld aan. Ze schudt haar hoofd. Ik bied mijn verontschuldigen aan en loop van het terrein af. Wat Budi ook bedoelde, dit was het in ieder geval niet.

In de iets schonere hotelkamer die ik een paar minuten later vind, voel ik me plotseling alleen in deze stad. Ik was mijn ontmoeting met Budi als een teken gaan zien; een teken van boven, als aanknopingspunt voor mijn zoektocht. Nu was dat teken geëindigd in een horrorhotel. Het gevoel bekruipt me dat het beter zou zijn om morgen de eerst mogelijke bus terug te pakken naar Medan.

Dan trilt mijn telefoon. Het is oom André. ‘Ik heb het telefoonnummer van de kleindochter van Maurice achterhaald,’ schrijft hij en hij typt er een Indonesisch nummer achteraan. Via Facebook. Ik moet lachen. Mijn romantische zoektocht blijkt helemaal nooit nodig te zijn geweest; natuurlijk, via Facebook is iedereen te traceren. Ik bel het nummer en leg in gebrekkig Indonesisch uit wie ik ben en wie ik zoek. De stem aan de andere kant van de lijn klinkt enthousiast. Ze geeft me een adres en we spreken af dat ik daar de volgende dag naartoe kom, om negen uur ’s ochtends.

Als ik de volgende dag op het afgesproken tijdstip 12,5 kilometer buiten Sibolga door een becak wordt afgezet, wacht daar een jongetje met zijn fiets. ‘Ben jij de zoon van Suci?’ vraag ik hem. Hij knikt en hij wenkt dat ik hem moet volgen. We lopen door smalle straatjes met houten huisjes en voortuintjes vol bloemen en plastic afval. Ik zie dat we vlak aan zee zijn; aan het einde van een straatje blinkt het zwarte water. Dan stopt de jongen en wijst naar een houten huis met een klein erf. Twee jonge vrouwen, één oudere en een boel kinderen lopen me tegemoet. Ze omhelzen me en nodigen me uit binnen te komen.

In het huisje is geen bank, maar we zitten met zijn allen op een kleed. Ze zetten een kopje mierzoete thee voor me neer en halen dan een bord van karton tevoorschijn. Het bord is volgeplakt met oude foto’s. Het zijn foto’s die ik ken, want mijn moeder heeft ze thuis in Amsterdam ook. In dit houten huisje, buiten een stadje aan de westkust Sumatra, lachen de opa, ooms, tantes, nichten en neven van mijn oma mij in zwart-wit tegemoet.

De familie Stins in Sibolga met de familiefoto's. 

Zestig dagen Indonesië, blog 8: Ik ben óók een kind van de Batakkers op Sumatra

Op de stenen pier van TukTuk waar ieder uur een boot aanmeert met passagiers vanuit Parapat, doen een man en een vrouw de was. Een wit laken wordt ingesopt, samengeknepen en als een propje op de pier gelegd. Daarna gaat de man erop staan en masseert het laken met zijn voeten. Het zeepsop maakt een slurpend geluid en blinkt in de zon. Ondertussen schrobt de vrouw een aantal T-shirts op de stenen en spoelt ze af in het meer. Als ze merken dat ik naar hen kijk, steekt de man zijn hand op. ‘Horas!’ roept hij met een glimlach.

Ik wil proberen op papier te krijgen hoe het voelt om hier te zijn, maar of het lukt weet ik niet. Dit gigantische meer, omringd door steile groene heuvels die naarmate ze meer in de verte liggen paars kleuren; de bloemen aan zijn oevers; de gekleurde batak-boten die door het donkere water varen. Mijn hart zwelt op als ik er naar kijk, mijn bloed gaat er sneller van stromen. Ik heb de nijging extra diep in te ademen, als een manier om de atmosfeer van dit stukje wereld in me op te nemen en straks mee te kunnen nemen terug naar Nederland. Nee, m’n liefde voor het Tobameer is toch niet bekoeld. Ondanks het ongeluk dat twee weken geleden gebeurde met een veerpont, die nu op 450 meter diep voor altijd met bijna tweehonderd verdronken passagiers aan boord in de diepe kliffen van het meer zal liggen. Natuurlijk, als ik daar aan denk, voelt het briesje dat hier waait plotseling kouder. Maar op mijn rug brandt de zon; de zon die ondanks dit soort ongelukken in de wereld elke dag weer opkomt.

Misschien ben ik zo vergevingsgezind tegenover dit meer omdat ik voel hoe dit gebied letterlijk door mijn aderen stroomt. Door deze Bataklanden trokken honderden jaren geleden mijn voorouders. Ze joegen er op wild, visten in het meer, vochten er oorlogen met andere stammen, dronken het bloed en aten het vlees van hun overwonnen vijanden. Totdat de katholieke missie hier belandde vanuit Nederland, waarbij mijn over-over-overgrootvader was betrokken als zendeling. Hij was een van de mannen die dit gebied kerstende en daarmee een einde maakte aan het koppensnellen en kannibalisme. Zijn kleindochter zou jaren later trouwen met een Indische jongen, wiens moeder was geboren in Tapanuli en als njai uit een Batakse familie vier gemengde kinderen op de wereld zette – waaronder dus mijn overgrootvader.

Toen ik hier negen jaar geleden kwam, had ik deze informatie niet. Mijn oma had ooit wel verteld dat we Batak-bloed bezaten, maar hoe het precies zat wist ik niet. Toch voelde het toen al onbeschrijfelijk toen ik hier aankwam. Alsof iets wat veel ouder is dan ik, zich plotseling ontpopte in mijn lichaam. Alsof een deel van mijn genen herkenden dat ze weer thuis waren. Ik weet het, het klinkt zweverig, maar zo voelde het en zo voelt het nu nog steeds.

De Indische gemeenschap in Nederland pronkt – ook vandaag de dag – vaak nog met het etnisch Nederlandse deel dat zij in zich dragen. Ik zie het vaak voorbij komen in Facebook-groepen, indo’s die roepen dat zij tenminste échte Nederlanders zijn. Voor mij als indo van de derde generatie  hoeft dit gepronk niet zo. Natuurlijk ben ook ik op een bepaalde manier dankbaar dat ik Nederlands bloed bezit; het is dit bloed van witte mannen in mijn familiegeschiedenis dat maakt dat ik een van de rijkste landen ter wereld ben geboren en het privilege heb om de wereld te bereizen. Maar als je me vraagt waar ik vandaan kom, dan zal ik niet in de eerste instantie vol trots roepen dat ik een etnische Nederlander ben. Ik ben voor een groot deel ook deze trotse mensen hier, met mijn huidskleur, in deze prachtige omgeving.

Gisteravond ontmoette ik een jongen van 21 met een gitaar. We zongen liedjes, zonder moeite meerstemming. Onze stemmen vlochten melodieën in de nacht. Ik hoop dat ze onze voorvaderen bereikten en dat het hen een glimlach bezorgde, zoals die van de man met het wasgoed.

Zestig dagen Indonesië, blog 7: Wat als je grote liefde een kille moordenaar blijkt te zijn?

Negen jaar geleden verloor ik mijn hart aan het Tobameer, het grootste vulkanische meer van Indonesië. Ik was achttien toen ik er voor het eerst kwam en reisde samen met een vriendin en een zware backpack door Zuidoost-Azië. We zagen en bereisden de wereld zoals alleen achttienjarigen dat kunnen; volwassen genoeg om te overleven, jong genoeg om nog een beetje naïef en compleet zorgeloos te mogen zijn. We leefden in het moment, dachten nauwelijks aan thuis of aan later. Geen studie nog om naar toe terug te keren, geen werk, geen vriendje; de toekomst was één groot wit stralend canvasdoek dat langzaam werd beschilderd door de indrukken die we opdeden tijdens het ontdekken van de wereld. Toen we in Prapat aankwamen, de plek waar je het Tobameer oversteekt naar het eiland Samosir, hadden we al gefeest op de eilanden van Thailand, theeplantages en tempels bezocht in Maleisië en wolkenkrabbers bewonderd in Singapore. Ik dacht dat ik alles al gezien had, maar toen was daar dat blauwgrijze water omringd door groene heuvels. Een mysterieuze spiegel voor de zon, wolken, maan en sterren.

En het werd nog beter, want het water bleek niet alleen een spiegel, maar tevens een drager van klanken. Klanken van Batakliedjes, meerstemmig gezongen door de jongens en meisjes van Samosir. Liedjes waarvan je hoort hoe oud ze zijn, alsof overleden opa’s, oma’s, overgrootouders en voorvaderen van nog veel verder terug ze nog steeds meezingen. Hun stemmen reisden als echo’s over het water tot diep in mijn ziel. We luisterden er iedere avond naar, in een restaurant gevuld met minstens twintig stemmen en twee gitaren. In het donker, want de elektriciteit viel vaak uit.

Het is nu negen jaar later en vorige week verdween een veerpont in het meer. Het schip zonk met de passagiers opgesloten aan boord tot het de bodem raakte, vierhonderdvijftig meter diep. En daar ligt het nu nog steeds, een houten kadaver, een grafkist voor honderdnegentig mensen die vakantie wilden vieren na de Ramadan. Sindsdien spookt dit beeld constant door mijn hoofd. Honderdnegentig lichamen, in de romp van een schip, in een donkere, koude en diepe massa water. Slechts traceerbaar voor geavanceerde onderwaterdrones, onttrokken aan het oog van de wereld. Hoe kan ik me zo vergist hebben in deze grote liefde, blijkbaar een wrede moordenaar van mannen, vrouwen en kinderen?

Mijn plan was om volgende week naar Sumatra te gaan en mijn reis af te sluiten aan het Tobameer. Ik wilde daar twee weken blijven om te werken aan mijn boek. Maar nu dit gebeurd is, weet ik niet zeker of ik mijn geliefde nog aan kan kijken. Hoe kan ik schrijven aan de rand van een meer met bijna tweehonderd dode mensen op de bodem? Hoe kan ik langs nabestaanden lopen op de kade en een nieuwe veerpont opstappen, op zoek naar inspiratie voor een boek over een geschiedenis van tientallen jaren geleden?

Ik ben nu achtentwintig en zie de wereld niet meer door de ogen van een achttienjarige. De zorgeloosheid is verdwenen, nu nog meer dan eerder, vierhonderdvijftig meter diep. Als ik besluit om toch nog naar het Tobameer te gaan, is het niet meer om te werken aan zoiets individualistisch als het schrijven van een boek, maar slechts om bloemen in het water te leggen. Voor mensen die ik niet ken, voor het gegeven dat paradijs en hel soms dezelfde dingen zijn. Gezien mijn zoektocht naar mijn Indische verleden in Indonesië, is dit misschien niet eens zo’n ongepaste afsluiting van mijn zestig dagen in dit eilandrijk.

Zestig dagen Indonesië, blog 6: Eigenlijk is Indonesië ook gewoon heel erg normaal

In het beste Mediterraanse restaurant van Yogyakarta zitten naast een boel toeristen ook een heleboel jonge Indonesiërs. Stelletjes, families en vriendinnen die in Europese sferen een dag van de ramadan afsluiten. Naast mij zit een groepje van vier meisjes van een jaar of zestien. Ze hebben alle vier een smartphone in hun hand en giechelen vooral naar het scherm en af en toe naar elkaar. Zo nu en dan laten ze elkaar een foto zien op Instagram. In het midden van hun tafel ligt een half opgegeten pizza.

Ik voel me een zwerver als ik naar hen kijk. Met hun strak gelakte nageltjes, hun donkere lange haren, hun perfecte appelwangetjes, mascarawimpers en hun zacht rood gestifte lippen. Ze zien eruit zoals alleen meisjes van zestien dat kunnen. Schattig als kinderen en nog net niet zo zelfverzekerd als de prachtige sterke vrouwen die ze later zullen worden. Stiekem werp ik nog een blik op hun outfits. Een van hen draagt een zwart leren rokje met geborduurde bloemen. Het is iets wat ikzelf zou kunnen kopen.

Welkom in het Indonesië van 2018. Natuurlijk bestaat dit land allang niet meer alleen maar uit romantische gifgroene rijstvelden, in nevel gehulde vulkanen en mysterieuze tempels. Of uit ranke Javaanse vrouwen met kondehs, sarongs en kebaya’s. Ik weet dat ik dat in mijn blogs tot nu toe ben vergeten te vermelden – ik zie een uitgestrekte sawa en vergeet dan al snel de drukke autoweg met de honderden motoren die er naast ligt.

Maar om even uit die door heimwee gekleurde belevingswereld te stappen: Indonesië is natuurlijk veel meer dan het decor waarin ooit mijn familiegeschiedenis zich afspeelde. Ook hier heeft de tijd niet stil gestaan. Zo wordt de becak in Yogyakarta alleen nog maar gebruikt door toeristen die denken iets typisch Indonesisch te doen, terwijl Indonesiërs zelf reizen met Go-jek; een app zoals Uber waarmee je een ojek of een taxi kunt bestellen. En wie denkt dat kopi tubruk de enige koffie is die je hier kunt drinken, heeft echt een tijdje onder een steen geleefd. Hippe koffiezaakjes zitten vol met digital nomads, jonge freelancers, die net als in Amsterdam op hun Macbooks werken terwijl ze nippen aan met latte-art versierde cappuccino’s.

En nog even over die schattige Indonesische kinderen: natuurlijk, veel spelen lieflijk buiten, maar ook héél veel zitten vooral achter hun smartphone, tablet of computer. Indonesië is het land waar de meeste online games worden gespeeld ter wereld.

Wie weg zwijmelt bij het idee van een paradijselijke gordel van smaragd óf alleen maar nieuws volgt over een geradicaliseerd gezin uit Surabaya, zou makkelijk vergeten dat Indonesië vooral ook heel erg lijkt op de rest van de wereld. Het is een land vol mensen die hard werken, die een betere toekomst willen voor hun kinderen, die creatief zijn en die studeren. Het is een land van nasi goreng in een warung en van nasi-goreng via go-food; van pittige kip bij KFC en van pittige kip bij een kaki lima. Het is een land van honderdduizenden die opstaan voor het ochtendgebed, maar ook van velen die – zoals mijn huisgenootje – bang zijn om hun tattoo aan hun ouders te laten zien.

Ik ben hier nu bijna zeven weken en ik ben nog lang niet uitgekeken. Nederland, met je mooie zomer, ik wil je nog even moeten missen.

Zestig dagen Indonesië, blog 5: In Indonesië heb ik constant heimwee

In de gifgroene rijstvelden onder mijn balkon bruist het van het leven. Krekels, sprinkhanen, kikkers en waggelende eenden vormen samen met een haan verderop en de knisperende takken van palmen en varens een harmonieus orkest. Ik sluit mijn ogen en ruik hoe met een zacht briesje de geur van melati en frangipani meelift. De zon brandt ondertussen in mijn nek en ik bedenk me: Dit is wat mijn oma nooit meer gehoord, gevoeld, gezien en geroken heeft, sinds ze in 1947 als meisje van tweeëntwintig op de boot naar Nederland stapte.

Misschien heb ik wel last van een soort complex, denk ik steeds vaker sinds ik in Indonesië ben. In dit land schippert mijn gevoel constant tussen geluk, ongemak, verdriet en heimwee. Geluk, omdat het hier zo mooi is en ik zoveel vind van wat bij mij hoort; Ongemak omdat ik me constant bewust ben dat ik hier kan rondreizen dankzij een koloniaal verleden. Verdriet, omdat de eerste generatie in mijn familie nooit meer zo van Indonesië heeft kunnen houden als ik nu; en heimwee… Dat heb ik niet naar Indië, want dat heb ik nooit gekend, maar naar alles wat Indisch is en nu langzaam uit mijn familie verdwijnt – misschien zelfs al is verdwenen.

Een paar dagen geleden had ik het hierover met Maria, een filmmaker van mijn leeftijd die in Yogyakarta aan haar documentaire werkt. Voor haar staat Indisch zijn voor een groot deel gelijk aan deze soort heimwee; heimwee naar een Indische opa en oma, ooms en tantes, die inmiddels al jaren dood zijn. Ze zei: Indisch is iets wat er altijd was in je jeugd en waarvan je er pas jaren later achter komt dat het er niet meer is. Opeens voel je een gat en denk je: Waar komt dat toch vandaan? Wat mis ik toch? Dat blijkt dan bijvoorbeeld je Indische tante te zijn. De geuren in haar huis, de sfeer, de gesprekken, het eten. Vanaf dat moment blijf je het altijd zoeken.

Ik denk dat ze gelijk heeft – althans, in mijn geval. Mijn Indische oma is al veertien jaar dood, maar in plaats van dat het gat dat zij achter liet steeds kleiner wordt, wordt het eigenlijk steeds zichtbaarder. Natuurlijk, verdriet dat slijt, maar heimwee; dat wordt naarmate iets langer geleden is, verder weg raakt in de tijd, alleen maar groter. Misschien dat ik hier daarom ontroerd raak van de kleinste dingen. Van de Indonesische jongen die mijn haar knipt en exact dezelfde huidskleur heeft als ik. Van het meisje dat mijn voeten in haar handen neemt en ze precies masseert zoals mijn oma vroeger deed. Van de luchtverfrisser in een hotel, identiek aan die bij mijn oudtante thuis. Van de klanken van gamalan, zoals vroeger op de pasar malam. Van het uitzicht over de sawah’s, waarvan ik begrijp dat je het mist – eenmaal op drie hoog achter in Bos en Lommer.

In Indonesië voel ik hoe erg ik dit land in mij draag, maar vind ik toch niet alles wat ik zoek. Het is heerlijk, zo’n glas frisse cendol in de tropen, maar het liefst zou ik nog een kopje bosvruchten thee drinken bij oma. Met een cd van Wibi Soerjadi op de achtergrond en de uit hout gesneden Javaanse vissers als getuigen.

Zestig dagen Indonesië, blog 4: Soms vraag ik me af in hoeverre geschiedenis echt verleden tijd is

Met een groepje vrienden uit Nederland zit ik op een terras aan de rand van Yogyakarta. We kijken uit over de desa, groene vlaktes vol rijst die hier en daar worden onderbroken door een palmboom. Verderop in de velden werken mensen hard, ze staan krom gebogen boven de vochtige grond, maar vanaf hier lijkt het tafereel op een van de Indische landschapsschilderijen die bij mijn opa en oma thuis aan de wand hingen. We eten nasi goreng en drinken verse fruitsapjes. 

Deze Nederlanders met wie ik hier zit zijn op mijn blonde vriend na allemaal indo's. De een is hier met zijn vader en werkt op Java aan de ontwikkeling van een theatervoorstelling, de ander maakt een documentaire. Ikzelf blijf hier de komende weken om te werken aan m'n boek. In ons gezelschap bevindt zich tevens een Indo geboren en getogen in Indonesië. Hij heeft ver weg Nederlands bloed en is nu getrouwd met een Nederlandse vrouw. Op zijn schoot zit een donkerblond jongetje van drie jaar, de Indonesische genen vooral zichtbaar in zijn donkere ogen. 

We komen net terug van een nachtje in een strandhuisje. Daar aten we vers gevangen vis klaargemaakt door de koks uit een plaatselijk restaurant. Als ik m'n ogen sluit proef ik de boemboe opnieuw. Pittige pepers met sereh en knoflook. Eten zoals het alleen in Indonesië kan smaken, vermengd met een fris briesje boven op een heuvel met uitzicht over de Indische Oceaan. Na het eten zongen we urenlang liedjes begeleidt door guitalele en gitaar. Alleen het kampvuur ontbrak. 

En nu, nu zitten we hier dus opnieuw te eten. Het gesprek gaat over ditjes en datjes, totdat een van ons in gesprek raakt met twee Nederlanders die aan het tafeltje naast ons zitten. Ze wonen in Yogyakarta en spreken hun angst uit voor het opkomend extremisme. Ze zijn bang dat het in Indonesië steeds onveiliger wordt, dat ze op een gegeven moment terug naar Nederland moeten. Op straat merken ze al een verschil met een aantal jaar geleden, zeggen ze. De vrouw zegt dat ze negatief wordt bejegend, als ze in korte broek en een hemdje loopt. Hoe lang zal het nog duren voor geweld structureel wordt? 

Ik kijk naar ons gezelschap en schrik. Hier zitten we dan. Een groepje indo's en twee Nederlanders die bang zijn voor Indonesisch religieus getint geweld. In 2018. Er is de afgelopen 70 jaar veel veranderd, maar sommige dingen blijven blijkbaar ook hetzelfde. 

Zestig dagen Indonesië, blog 3 - Soms is Indisch zijn verwarrend

Vanuit het vliegtuig richting Jakarta zie ik Borneo onder mij steeds kleiner worden. Verschillende soorten groen kleuren het landschap, af en toe onderbroken door bruine rivieren die zich als slangen door de palmolieplantages, akkers en grasvelden bewegen. Hier en daar is het groen opgedeeld in nette rechthoekige stroken, omlijnd door smalle door mensenhanden gegraven grachtjes. Ik kan het niet helpen om me even af te vragen of ook dit een stukje koloniale erfenis is.

Op dit eiland - nu vooral nog groen door de palmolieplantages in plaats van door het oorspronkelijke regenwoud - woonde ooit mijn oma. Ze was jong toen, een kind. Haar vader had een goede functie bij de PTT en toen hij in 1929 na een verlofperiode in Nederland in Pontianak werd geplaatst, was hij onder andere verantwoordelijk voor het tot stand brengen van een radioverbinding in de stad en de overige Nederlandse posten aan de westkant van het eiland.

Pas vorig jaar ontdekte ik details uit hun leven hier, nadat ik in een geheime kist van mijn oudtante een fotoalbum vond. Het album telde tientallen foto’s van het leven in Pontianak tussen 1929 en 1935 en bracht daarmee de anekdotes die mijn oma ooit over haar jeugd vertelde tot leven. Vol verbazing keken mijn moeder, nicht en ik naar de foto’s van twee jonge Indische zusjes tijdens hun zorgeloze kinderjaren; spelend in de rivier, lachend in de tuin, op verjaardagsfeestjes en verkleed tijdens een toneelvoorstelling.

Toen ik begin dit jaar besloot om weer naar Indonesië te gaan, wilde ik dit deel van het land dus graag zien. Ik vergeleek de foto’s van de stad met Google Maps (lang leve techniek!) en kwam erachter dat het postkantoor – de werkplek van mijn overgrootvader - zich nog op dezelfde plek bevond als ruim tachtig jaar geleden. Een aanknopingspunt in een stad die inmiddels van een paar duizend inwoners in 1930, was uitgegroeid tot een stad van honderdduizenden. Ik vertelde de ontdekking aan m’n moeder en die riep meteen dat als ik naar Pontianak zou gaan, dat zij dan ook mee wilde.

En zo gebeurde het dat ik een paar dagen geleden, op mijn 28ste verjaardag, met mijn vader, moeder en vriend, door de bloedhete straten van Pontianak liep. Zonder echt te weten waar we naar op zoek waren, maar mét een telefoon vol oude foto’s.

Na een wandeling door wat ooit de Chinese wijk was – nu een vervallen buurt langs de Kapuas rivier met grachten vol plastic afval, belandden we op de Jl. Rahadi Usman, vroeger de Residentsstraat. En daar, aan het einde van de straat, op de hoek, troffen we het Kantor Pos. Een gebouw geschilderd in de kleuren wit en oranje.

We liepen naar binnen en vroegen in gebrekkig behasa of we ook achterin het kantoor mochten kijken, omdat onze (over)grootvader hier ooit werkte. De postkantoormedewerkers keken ons aan alsof ze water zagen branden – ik snap het; het is ook een heel ongewone vraag – maar lieten ons wel direct een bordje zien waarop stond dat dit gebouw gebouwd was in 1937. Het houten kantoortje waar opa Stins ooit in werkte, was dus vervangen.

We knikten, stamelden ‘Ah ja…’ en liepen alweer richting de deur. Toen bedacht ik me dat ik al die foto’s bij me had en dat ik dan in ieder geval de foto met het PTT-personeel van 1935 moest laten zien. Dat waren immers de voorgangers van de mensen die nu in het kantor pos werken. Ik liep terug naar de manager en liet hem de foto zien. Onverwacht begon hij enthousiast te zwaaien en te wenken. Hij toonde de foto aan zijn collega’s en ook die begonnen allemaal een kant op te wijzen. Met Google Translate (lang leve techniek voor de tweede keer in dit verhaal!) kwamen we er uiteindelijk uit: Het huis waarvoor de foto was gemaakt, herkenden ze allemaal. Het stond er volgens hen nog steeds.

Nu, beste lezers, moeten jullie begrijpen dat ik niet helemaal normaal ben. De meeste mensen zijn blij als ze met hun verjaardag uit eten gaan, een feestje geven of een fiets krijgen. Ik ben echter een geschiedenisnerd, een historicus met een lichte obsessie voor het levensverhaal van haar liefste Indische oma. Dit was dus het beste verjaardagscadeau OOIT. Vooral ook omdat ik niet had verwacht dat er nog maar iets van de oude Europese wijk over zou zijn; Pontianak was ernstig gebombardeerd door de Japanners in 1942 en ik ging er daarom vanuit dat alles was weggevaagd.

De manager gaf ons de naam van de straat, Jl. Taslim, en ging uiteindelijk zelfs met ons mee - op zoek naar nummer 3. Dat was volgens hem ooit het huis van de postkantoorleiding. Toen we er aankwamen vonden we echter een lege kavel naast nummer 2, wat duidelijk een koloniaal huis in verval was. Voor de deur werkte een groepje jongens aan het asfalteren van een weg. Ze schudden hun hoofd: nummer 3 was een paar jaar geleden gesloopt.

Het duurde even voor ik het wilde accepteren en met de foto in m’n hand vergeleek ik alle raampartijen van de huizen in hetzelfde straatje. Ik tilde nog een steen op, in de hoop een aanwijzing te vinden, een teken van boven – je weet maar nooit (ik zei toch dat ik niet normaal ben) - maar vond niks. Het huis van de foto bestond niet meer. ‘Wat zou oma ervan vinden als ze wist dat we hier nu zo stonden?’ vroeg ik aan m’n moeder terwijl ik naar de bouwval van nummer  2 keek. ‘Die zou ons voor gek verklaren,’ antwoordde ze. ‘En ze zou huilen als ze zou zien hoe het er hier nu uitziet.’

Nu vlieg ik over de Javazee richting Jakarta en denk ik na over die woorden. Ik vraag me af waar ik nou eigenlijk naar op zoek ben. Naar sporen van m’n familie in een land dat m’n oma zelf in 1947 de rug toekeerde. Zou ze iets van m’n zoektocht begrijpen? Van m’n interesse in Indonesië en de mensen hier? Ze noemde zichzelf Nederlands en vond dat ze in het Indonesië van Soekarno niets te zoeken had. Maar waarom leerde ze me dan tellen in het Maleis en doet alles in Indonesië me zo aan haar denken? Is het waar dat je een Indo uit Indonesië kunt halen, maar Indonesië nooit uit de Indo? Ik ben er nog steeds niet helemaal uit wat dat dan voor mij betekent.

Een foto voor het huis op nummer 2 met Agus van het Kantor Pos. Ach.. zo kregen we in ieder geval een idee van hoe het er ooit uitzag. 

Zestig dagen Indonesië, blog 2 - Op Banda zijn ze het Nederlands kolonialisme niet vergeten

Terwijl in Nederland een discussie over de 4 mei-herdenking wordt gevoerd zit ik nog steeds op de Banda eilanden; de eilandengroep ten oosten van Ambon waar in 1621 Jan Pieterszoon Coen het nootmuskaatmonopolie afdwong door genocide te plegen op de plaatselijke bevolking. Mijn verblijf hier heeft met de oproep van de actiegroep 'Geen 4 mei voor mij' om te protesteren tijdens de Nationale Dodenherdenking extra betekenis gekregen. Deze actiegroep stelt immers dat Nederland met de herdenking oorlogsmisdadigers herdenkt - namelijk de Nederlandse soldaten die in de periode 1945-1950 naar Indonesië werden gestuurd om met geweld de koloniale macht te herstellen - en daarmee voorbij gaat aan de tien- dan wel honderdduizenden slachtoffers die deze soldaten hebben gemaakt onder de Indonesische bevolking. 

Laat me voorop stellen: een lawaai-demonstratie tijdens de twee minuten stilte is geen goed idee en wekt geen sympathie voor de actiegroep. Ik denk daarom eigenlijk ook niet dat de groep daadwerkelijk lawaai wil gaan maken; de aankondiging alleen al was voldoende om een mediastorm te creëren en aandacht te vragen voor hun standpunt. Dat standpunt is - en dat realiseer ik me des te meer nu ik de afgelopen week op de Banda eilanden heb doorgebracht - een hele belangrijke en een die interessante vragen doet oprijzen.

Wat betekenen 4 en 5 mei immers als we de gevolgen van de gruwelijkheden van de nazi's en Japanners herdenken, maar niet de gevolgen van de gruwelijkheden die in naam van ons eigen land gepleegd zijn? Dat is een beetje als je vrouw herdenken die door de buurman is vermoord, terwijl je zelf in een andere stad - ver weg van waar je directe dorpsgenoten het hebben kunnen zien - zelf tientallen vrouwen van het leven hebt beroofd terwijl zij vochten voor hun vrijheid. Gaat het argument dan op dat je de geschiedenis in zijn tijd en plaats moet zien? En stel dat we dat doen: Wanneer is de tijd en de plaats dan zover weg dat we geen waarde meer moeten hechten aan de gebeurtenissen, laat staan dat we deze moeten herdenken? 

Hier op Banda voelt het verleden helemaal niet als ver weg. 1945-1949 niet, maar ook 1621 niet. Veel mensen kunnen je hier vertellen hoe de oorspronkelijke bevolking van Banda door Coen van de eilanden werd verdreven; hoe velen werden vermoord en een kleine groep wist te vluchten in traditionele bootjes - kora kora - naar de Kei-eilanden, hier twaalf uur varen vandaan. De mensen hier zijn op de hoogte van hun geschiedenis; ze weten dat ze afstammen van de slaven en contractarbeiders die hier vervolgens door Coen werden geplaatst om op de plantages te werken. Ze vertellen de geschiedenis van hun eilanden met passie; een jonge vrouw die ik hier over sprak zelfs met kippenvel op haar armen. 

Aan diezelfde vrouw vroeg ik hoe er hier over de Nederlanders gedacht wordt, wat de invloed is van het koloniaal verleden en de koloniale oorlog van 1945-1949. 'Er zijn hier nog steeds oude mensen die niet met Nederlanders willen praten,' antwoordde ze. 'Ze hebben familie die vermoord is door soldaten uit het Nederlandse leger. Het KNIL (Koninklijk Nederlands-Indisch Leger) heeft hier een moeilijke plek in de geschiedenis. Ik weet dat er in Nederland veel mensen zijn die van de Molukken komen en voor het KNIL werkten. Zij zien de Molukken als hun thuisland, maar hier vinden sommige mensen dat ze hier eigenlijk niet horen. Soldaten van het KNIL hebben hun eigen mensen moeten vermoorden, mensen die opkwamen voor hun onafhankelijkheid. Ze vochten aan de verkeerde kant van de geschiedenis.' Ze was even stil en vervolgde toen: 'Ik vind het naar voor deze mensen hoor, voor de KNIL-soldaten en hun nazaten, dat ze hun land moesten achterlaten. Ik denk dan ook dat verzoening beter is dan wrok, maar voor de oudere mensen - die het kolonialisme nog hebben meegemaakt - snap ik dat het nog steeds pijnlijk is.' 

Haar woorden leggen een ander perspectief op de geschiedenis bloot. In dit land waren de Nederlanders geen slachtoffers, maar daders. Nederland bezette dit eilandenrijk opnieuw, vlak nadat het land zelf bevrijd was van een bezetter. De Nederlandse regering probeerde de inwoners van Indonesië opnieuw te onderdrukken; om hun goedkope arbeid en land opnieuw te gebruiken voor het Nederlands economisch gewin. Ik vind het heel erg dat hier zoveel mensen slachtoffer van zijn geworden; mijn opa, die als 18-jarige Joodse jongen zich in Amsterdam vrijwillig aanmeldde met het idee iets goeds te doen in Indië; mijn Indische oma, die in Medan tijdens de Bersiap vreesde voor haar leven en in 1946 haar geboortegrond voor altijd moest verlaten; maar vooral ook vind ik het erg voor alle Indonesiërs die hun leven hebben moeten geven en hebben moeten moorden voor de vrijheid van hun land. 

Of iemand slachtoffer of dader is, hangt af van je eigen perspectief en de wil/kunde om je te verplaatsen in een ander. Dat betekent voor mij als indo van de derde generatie dat ik op 4 mei geen daders en geen slachtoffers herdenk, maar mensen. Mensen, beïnvloed door hun tijd en plaats in de geschiedenis, omgekomen of voor het leven getekend door een oorlog die werd bepaald door politici ver weg van het slagveld. Daarnaast vind ik dat het tijd wordt dat Nederland zijn eigen fouten erkent en niet meer alleen die van een ander. Ons land moet als geheel in de spiegel kijken en zich realiseren dat onze rijkdom is ontstaan door 350 jaar uitbuiting van mensen en natuur in Indonesië. En dat we hebben geprobeerd dit economische voordeel te behouden, door een oneerlijke oorlog te voeren tegen een land dat vrij wilde zijn. Laten we hier een les uit trekken: dat de wereld niet zwart-wit is, dat goed en fout soms door elkaar heen lopen; dat Nederland niet zo’n smetteloze geschiedenis heeft als we zouden willen. Dat is pijnlijk, maar lijkt me belangrijk om te voorkomen dat we ooit in herhaling vallen.

Ik hoop dat ook daar veel mensen aan zullen denken, tijdens die twee minuten stilte. 

Zestig dagen Indonesië, blog 1 - Waar het allemaal begon: De Banda-eilanden

De schaduw was een veiligere plek geweest, want ik heb vandaag al drie keer onder een koude douche gestaan om de hitte van me af te spoelen. Toch wil ik hier even zitten. Volop in de zon, op het grote balkon van ons hotel dat uitkijkt op de Gunung Api. Verderop draait iemand muziek, een liedje dat me doet denken aan liefdesverdriet en heimwee. 

De actieve vulkaan recht tegenover mij beslaat met zijn brede en groene heuvelrug zo goed als volledig het eiland Pulau Gunung Api, slechts een korte oversteek per boot van mij vandaan. Als ik naar de vulkaan kijk, kijk ik over de restanten van het Nassau Fort. Rechts van mij, op zo’n honderd meter afstand, ligt het twee jaar jongere Fort Belgica uit 1611.

Ik ben zo ver weg van Nederland en toch is het land van de VOC en de zogenaamde Gouden Eeuw heel dichtbij. Het hotel Cilu Bintang Estate heeft zich zelfs laten inspireren door de stijl van oude koloniale huizen. Met brede veranda’s, veel teak- en mahoniehout, een toegangspoort met een statig VOC-logo van staal, een enorme hal met een marmeren vloer en overal oude landkaarten, tekeningen van nootmuskaat, kruidnagel en peper. Wie tempo doeloe zoekt, kan het hier vinden. “Wat zou die oude Guning Api daarvan vinden?” bedenk ik me. Hij heeft Jan Pieterszoon Coen van dichtbij meegemaakt, heeft alles gezien. En nu, bijna 400 jaar later, zijn de Nederlanders nog steeds niet verdwenen. Ze zijn vermomd als toeristen, soms zelfs als meisjes met dezelfde huidskleur als die van de inwoners van het eiland. Indische meisjes, zoals ik.

Het is heel vreemd om op een plek te zijn die paradijselijk aandoet - met haar helderblauwe water, groene palmbomen, tuinen vol vruchten en kleurrijke bloemen – en je dan te bedenken dat hier 400 jaar geleden in naam van de Nederlandse Republiek een massamoord heeft plaatsgevonden. Dit is de plek waar het allemaal begon; de glorietijden van de VOC, het monopolie op nootmuskaat, de kolonisatie van wat later Nederlands-Indië is gaan heten. Op de Banda-eilanden wonen geen oorspronkelijke inwoners meer. Iedereen is onder het bewind van Coen vermoord of verdreven en vervangen door slaven uit Java. Hun nazaten wonen hier nu, hoewel in 1999 velen daarvan – de meeste Christenen - zijn gevlucht naar Ambon en Seram. Het eiland is nu zo goed als volledig Islamitisch.

Als het anders was gelopen – als nootmuskaat, kruidnagel en peper nooit zoveel waard was geweest in de Middeleeuwen - had zoiets als Indisch zijn dan bestaan? Wellicht was de geschiedenis van Nederland wel nooit zo verweven geraakt met die van Indonesië als het niet om die kruiden te doen was geweest. Gouden vruchten; ze groeiden alléénn hier aan de bomen. Een geschenk of een vloek van de natuur?

400 jaar later en de nootmuskaatbomen bloeien hier nog steeds. Net als kruidnagel, kaneel, peper, gember, kurkuma, pandan, sereh, djerek purut, basilicum, zuurzak, jackfruit, durian, bananen, kokosnoten, tamarinde, nangka perak, amandelen en vanille. Het zijn allemaal producten waar we nauwelijks zonder kunnen, maar die op de wereldmarkt voor een greintje worden verkocht, voor prijzen die de inwoners van Banda niet in staat stellen om zoals ik de wereld over te reizen. Als zij de rijkdom van Nederland van dichtbij konden zien, de infrastructuur, de kanalen, de Amsterdamse grachten, gebouwd dankzij de opbrengsten van hún specerijen. Zouden ze dan nog steeds zo vriendelijk naar die lange Belanda’s lachen?

Ik ben nu voor de derde keer in Indonesië en steeds vaker vraag ik me af: Moet ik niet een keer iets terug doen voor dit land, het land waarvan het bloed letterlijk en figuurlijk door mijn aderen stroomt?