Ooit waren wij nieuwkomers in Nederland. Dus wat doen we nu?

Afgelopen vrijdag modereerde ik een gesprek met de titel ‘Indië in Beeld’ in het gloednieuwe museum Beeld en Geluid Den Haag. Onderwerp van gesprek: beeldvorming met betrekking tot de Nederlandse aanwezigheid in het eilandenrijk dat we vandaag de dag kennen als Indonesië én de komst van nazaten van die kolonie naar Nederland. Mijn gasten op het podium waren niemand minder dan Vivian Boon van Indisch maandblad Moesson, Jazzy Taihuttu van de film De Oost en Dinand Woesthoff, muzikant en sociaal betrokken Bekende Nederlander. Of moet ik zeggen: Bekende Indo? Want dat is immers wel hoe hij al sinds zijn doorbraak met de band Kane bij mij te boek staat. Ik was toen pas tien jaar oud en toch wist ik: Dinand, dat is er een van ons. Bovendien herken ik in hem een oudere versie van m’n neefje.

Dat vind ik overigens als je diep in m’n hart kijkt best een ziekelijke gewoonte: De drang van Indo-Europeanen om hun soortgenoten aan te wijzen en te associëren met familie. Waarschijnlijk is ook dat een stukje onbewuste erfenis, via m’n oma en m’n moeder op mij overgedragen. Ik hoor het mijn oma namelijk nog zo zeggen: ‘Is een Indische jongen.’ En mijn moeder kan het ook: ‘Is een Indo, he!’ Op de een of andere manier schuilt er altijd een soort trots achter zo’n constatering, behalve als het om iemand gaat die we liever niet met onszelf associeren. Toen ik vorig jaar op 15 augustus Annabel Nanninga naast Thierry B. zag poseren bij het Indië-monument en ze het nodig vonden om het verre bloed van hun inheemse oermoeder in te zetten voor xenofobe politieke statements, wenste ik vurig dat zij niet tot de nazaten van Indië hoorden. Niet alleen voor m’n eigen reputatie, maar vooral ook voor hun eigen inheemse voorouders. Want stel je voor dat je nú slachtoffer bent van koloniale en xenofobe retoriek en zo’n honderd jaar later je eigen achter-achter-achter kleinkinderen precies diezelfde soort retoriek toepassen om anderen te reduceren tot derderangs wereldburgers. Dat is deprimerend en een bewijs dat zelfs binnen families men niet kan leren van de eigen geschiedenis. Zijn we het onrecht dat onze eigen familieleden is aangedaan daadwerkelijk zó snel vergeten?

Die vraag werd afgelopen vrijdag misschien wel dé hoofdvraag van de avond. Vooral omdat Dinand hem opwierp nadat we beelden zagen van mensen die na de Indonesische onafhankelijkheid met de boot en twee hutkoffers in hun handen in Nederland aankwamen. De ontheemding straalde ervan af, vooral bij de anonieme kindergezichtjes die door de cameraman uitvergroot in beeld waren gebracht. Zou je de beelden inkleuren, dan zou je ze één op één kunnen vergelijken met de gefilmde kinderen die we nu kennen uit reportages over asielzoekerscentra en vluchtelingenkampen. Dinand vroeg zich af hoe het kan dat er in Nederland twee miljoen nazaten rondlopen van mensen die vanaf eind jaren ’40 tot halverwege de jaren ’60 ontheemd en berooid in Nederland aankwamen en er vanuit die groep toch zo weinig publieke verontwaardiging dan wel betrokkenheid is bij het lot van de miljoenen vluchtelingen die de wereld nu kent. ‘We wéten hoe het is om met twee hutkoffers in een nieuw land aan te komen,’ stelde hij. ‘Nou, de mensen uit bijvoorbeeld Syrië komen met minder dan een koffer. Ze hebben helemaal niks meer. Waarom zijn Indo's zo stil hierover?’

Dinand legde hiermee een pijnlijk gegeven bloot, want inderdaad: onze grootouders waren - ook al waren zij Nederlands in hun paspoort - ooit de nieuwkomers in dit land; de bruine migranten waar niemand echt op zat te wachten. Vivian Boon illustreerde deze ontheemding met een fragment uit de Piekerans-verhalen van haar grootvader Tjalie Robinson. Ook Jazzy gaf aan dat zij verbanden zag tussen de manier waarop er door de samenleving naar Indo’s en Molukkers werd gekeken in de jaren ’50 en hoe dat nu gebeurt ten opzichte van bijvoorbeeld Marokkaans-Nederlandse jongeren. Toch lijkt het of de gemiddelde indo zodanig gesetteld is, dat we ons nog maar moeilijk kunnen identificeren met mensen die nú ontheemd zijn geraakt. Sterker nog: de meest xenofobe politici van dit moment zijn mensen van Indische afkomst.* 

Daarbij komt ook nog eens dat ik vaak verontwaardiging hoor vanuit de eerste generatie Indo-Europeanen en andere nazaten van de kolonie jegens hedendaagse nieuwkomers, omdat migranten die nu een verblijfsvergunning krijgen financieel worden geholpen om hun leven in Nederland op te bouwen, terwijl Indo-Europeanen, Molukkers, Papoea’s en Chinezen uit voormalig Nederlands-Indië dit helemaal zelf moesten bekostigen en werden opgescheept met schulden van rond de 20.000 euro. Het is jammer dat deze verontwaardiging vooral geuit wordt naar nieuwkomers toe, die banen en huizen zouden inpikken, terwijl het niet de mensen uit Syrië, Eritrea, Somalië of Marokko zijn die verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor het Nederlandse na-oorlogse migratiebeleid van de jaren ’50. Die verantwoordelijkheid ligt toch echt bij onze overheid: dezelfde overheid die wij nu middels onze democratie aan de macht stemmen en die met moeite honderd mensen toe laat uit een afgebrand vluchtelingenkamp op Lesbos. 

Uiteindelijk draaide het vrijdagavond dus vooral om de vragen: Met wie identificeer je je, hoe komt dat en wat betekent dat voor hoe je in de wereld staat? In het geval van Indische nazaten zou ik daarom zeggen: check je familiefoto’s, ken je geschiedenis en besef dat je het neefje dat je in Dinand herkent, ook kan vinden in Ahmed uit Syrië of in George uit Ghana. Wij zijn verbonden in migratie en dat klinkt misschien als kumbaya, maar als je het doortrekt naar wereldniveau geldt dat eigenlijk voor iedereen. We zijn allemaal migrant en allemaal op zoek naar een veilig leven. We zouden elkaar die zoektocht naar veiligheid moeten gunnen en daarmee ook faciliteren; al helemaal als het pas één generatie geleden is dat jouw eigen familie zelf in Nederland aankwam. Dat lijkt me een gedachte om nog eens extra bij stil te staan, mocht je in maart 2021 in het stemhokje staan.

*Lizzy van Leeuwen schreef ooit dit stuk over Geert Wilders en het verband tussen zijn Indische achtergrond en politieke standpunten.

What happens when Indonesian and Indo-Dutch women start writing about history?

Lees het in ons boek, The Journey of Belonging.

Migranten

‘Meneer, waar komt u vandaan?’

‘Uit Apeldoorn.’ 

‘Och nee, dat bedoel ik niet…’

‘Wat dan?’

‘Waar komt u écht vandaan? U eh… bent niet helemaal Nederlands.’

‘Jawel hoor.’ 

‘En dat exotische tintje dan?’ 

‘Oh, mijn bruine huid?’ 

‘Ja, die! En dat donkere haar…’

‘Dat is allemaal uit Indië.’

‘Dan had ik het dus toch juist! Niet helemaal Nederlands.’ 

‘Wel helemaal Nederlands.’

‘Ik dacht dat Indo’s voortkwamen uit Europeanen en Aziaten.’ 

‘U heeft goed opgelet, maar ik ben gewoon een Europeaan.’ 

‘Bent u hier geboren?’

‘Nee’

‘Dus u migreerde van Indië naar hier?’

‘Zegt u nou migreren?’

‘Ja…’

‘Noemt u mij een migrant?’

‘Uh ja…’ 

‘Hoe durft u!’

‘Ik bedoel er niks negatiefs mee, het is toch mooi om uit meerdere culturen voort te komen?!’

‘U noemde mij een migrant, schande!’ 

‘Ik was gewoon geïnteresseerd.’ 

‘Noem mij nooit meer een migrant!’ 

‘Meneer, migreren is slechts een werkwoord.’ 

‘Ik ben geboren als een Nederlander en zal sterven als een Nederlander!’ 

‘Dat heb ik nooit ontkend.’

‘Weet u wat migranten zijn?’

‘Nou?’

‘Dat zijn die lui hier verder op. Met hun stinkende eten en hun verwarming op veertig graden. Ze kijken je niet aan als je groet, ze stelen. Willen met hun onderbroek aan douchen. Ze zijn verwaand, terwijl ze ze uit een hutje op de bergen komen. Deze wijk wordt potverdrie steeds zwarter en ze pakken alle huizen én alle winkels in. Ik kan geen fatsoenlijk broodje kaas meer kopen in deze buurt.’

‘Mag ik u een compliment maken?’ 

‘Wat?’

‘U bent zeer goed geïntegreerd.’  

To Pinda or not to Pinda? – That’s the question

‘Vuile pinda-poep-mevrouw!’ Dat is wat de kinderen in de jaren zestig riepen naar mijn oma in de straten van Amsterdam Bos en Lommer. Mijn moeder was nog een kleuter, hield stevig de hand vast van de vrouw wiens huidskleur ook zij had geërfd en perste haar lippen in een gevecht tegen de tranen stevig op elkaar. Ze huilde niet op straat, dat bewaarde ze voor thuis, achter een gesloten buitendeur. ‘Ze mogen je niet zo noemen!’ snikte ze telkens zodra ze binnen kwamen. Mijn oma lachte steevast en drukte haar dochter dicht tegen zich aan. ‘Trek je er niks van aan,’ zei ze. ‘Dit zijn gewoon hele domme kinderen. Wij staan daar boven.’

Toen ik klein was vertelde mijn moeder dit verhaal regelmatig. Net als dat ze bij de slager als kind vaak een plakje worst kreeg aangeboden met de vraag of ze soms teveel dropjes had gegeten of haar ogen niet had gewassen - ze waren immers zo zwart. ‘Ik antwoordde nooit,’ vertelde mijn moeder altijd. ‘Ik was zo verlegen. Ik keek die slager waarschijnlijk nogal verbaasd aan en kroop achter mijn moeders benen. De mensen toen waren niks gewend.’ Ook wij lachten er vervolgens om, om datgene wat inmiddels een anekdote was geworden. Wat een sukkels, die Nederlanders.

Vijftig jaar nadat de woorden vuil, pinda en poep als een vanzelfsprekend trio door de straten van Nederland galmden en twintig jaar nadat ze klonken aan de rand van mijn bed als verhaaltje voor het slapen gaan of in de auto als verhaaltje voor onderweg, is daar nu het eenmalige magazine PINDA. De titel kwam nota bene tot stand in een Indische herenclub, waar ook mijn oom in zat – de zoon van die vuile pinda poep mevrouw.

Toen ik gevraagd werd om een aantal artikelen voor het blad te schrijven, hoefde ik daar niet eens over na te denken. Natúúrlijk, grappig zo’n woordspeling op LINDA, was mijn eerste gedachte. Zonder dat ik erbij stil stond was het racisme en het overlevingsmechanisme uit de jaren vijftig en zestig verworden tot een echte grap. Een woord met een knipoog, een woord waar we luchtig over lachen. Een woord dat we zelfs af en toe zelf gebruiken – naar elkaar, naar schattige Indische kindjes. ‘Ben ik ook een pinda?’ vroeg mijn broertje ooit omdat hij minder donker is dan ik. ‘Natuurlijk,’ zei mijn moeder. ‘Als Lara dat is, dan ben jij dat ook.’ Hij was opgelucht, opgelucht omdat hij erbij hoorde – bij de familie.

Pas toen het blad aangekondigd werd op Facebook, werd ik dankzij verschillende reacties weer geconfronteerd met de negatieve gevoelens en herinneringen die het woord ‘pinda’ bij velen nog altijd oproept. Plotseling was daar ook dat trio weer - vuil, pinda, poep – het beeld van mijn verlegen moeder als kleuter achter de benen van mijn oma, de tranen waarvan je als kind niet weet dat ze voortkomen uit macht versus onmacht, van meerderheid versus minderheid; uit het feit dat terug schelden met ‘bleekscheet’ of ‘kaaskop’ uiteindelijk nooit hetzelfde effect heeft.

Hoeveel witte kinderen zullen hun tranen hebben moeten inhouden omdat hun moeder of zijzelf voor bleekscheet werden uitgemaakt door een groepje Indische kinderen op straat?

Nu het magazine verschijnt en het woord PINDA in hoofdletters boven een groep bruine mensen op de cover prijkt, als een stempel, als een label, als een scheldwoord, als een geuzennaam, als een koosnaam, voel ik me er toch wat anders bij dan een paar maanden geleden. Pinda is voor mensen met een achtergrond in voormalig Nederlands-Indië een woord met een lading; een woord waarvan we de geschiedenis niet mogen weglachen, alleen al omdat de echo ervan nog altijd doorklinkt in het onbegrip, de onwetendheid en de stilte in onze geschiedenisboeken.

Ongeacht hoe je het woord als Indische Nederlander zelf gebruikt achter die befaamde gesloten buitendeur, vraag ik me nu af of het een handige titel is voor een blad. Prikkelend is het in ieder geval wel – NRC heeft er al aandacht aan besteed, BNN-VARA belde me - en nu er geen weg meer terug is kan iedereen die eraan heeft meegewerkt er maar beter het beste van maken: Als een kickstarter om te praten over de geschiedenis van die bruine mensen die ‘tenminste tegen een grapje kunnen.’

Er wordt weleens gezegd dat zelfspot het schild is waarmee je jezelf kan beschermen tegen racisme. Hoewel ik het daar niet mee eens ben – de enige bescherming tegen racisme is volgens mij het uitbannen ervan – ga ik met Pinda die zelfspot toch nog één keer gebruiken. Als wapen. Als doodsteek van de onwetendheid die nog altijd de kop op steekt als het gaat om de geschiedenis van Nederland in Indonesië.

Noem het naïef, maar ik hoop toch dat het lukt.

8e Indiëlezing - Migratie & aanpassen

Beste aanwezigen,

Laat ik beginnen met mezelf voor te stellen. Ik ben Lara Nuberg en ik ben historicus, afgestudeerd aan de UvA en sinds oktober 2017 schrijf ik de blog Gewoon een Indisch Meisje. Ik ben die blog begonnen omdat ik werk aan een roman over mijn Indische oma en ik daarvoor een heleboel research deed die wellicht geen plek krijgt in het boek, maar waarvan ik het wel waard vond dat het bewaard zou blijven. Daarnaast vond ik het leuk, maar vooral ook nodig, om mijn eigen gedachten over alles wat ik las en hoorde over het Indisch-zijn op een rijtje te kunnen zetten en met de buitenwereld te kunnen delen. Het resultaat daarvan is dat ik nu - ruim 1,5 jaar later - nou niet bepaald opschiet met het boek, maar daarentegen nogal verstrikt ben geraakt in, zoals men dat zo mooi noemt, De Indische Wereld. Ik zie dat overigens als iets positiefs -  ik kan immers niet een boek schrijven over een bepaalde wereld als ik die wereld niet ken – maar tegelijkertijd is het soms erg ingewikkeld. Niet alleen omdat vraagstukken omtrent het Indisch-zijn en de Indische geschiedenis direct van invloed zijn op mijn eigen identiteit, maar ook omdat het – vanuit het perspectief van een historicus – heel erg moeilijk is om de Indische geschiedenis te omschrijven en te duiden. Zo ben ik onlangs voor de tweede keer Ons Indisch Erfgoed van Lizzy van Leeuwen gaan lezen en zij is er wat mij betreft fantastisch in geslaagd om aan te tonen hoe een eenduidig antwoord op wat Indisch-zijn is niet bestaat. Zowel in de kolonie, als vanaf de jaren ’50 in Nederland, hebben Indische gemeenschappen zich op verschillende manieren laten horen, zich op verschillende manieren gepositioneerd tegenover de Nederlandse regering en op verschillende manieren aangekeken tegen de wijze waarop de Indo zou moeten samenleving met De Nederlander. De vraag die ik kreeg voor vandaag, namelijk om uiteen te zetten hoe ik als derde generatie Indo tegen de integratie van mijn inmiddels haast 1 miljoen-mede Indo’s aankijk, is dan ook geen gemakkelijke. Niet alleen vanwege de verscheidenheid binnen Indische gemeenschappen zelf, maar ook vanwege het woordje integratie. Wat verstaan we immers onder dat woord?

Nu heb ik vandaag de ruimte niet om hier te lang over uit te wijden, dus om deze vraag te beantwoorden maak ik gebruik van de volgende definitie, gebaseerd op het Encyclopedisch Kennisplatform: Integratie is de opname in een (groter) geheel. Het gaat daarbij voornamelijk om de opname van personen of bepaalde bevolkingsgroepen in de maatschappij.

Een belangrijk kenmerk van integratie is dat de opname van personen of bevolkingsgroepen van beide kanten komt. Zowel de binnenkomende partij als de ontvangende partij passen zich aan de ander aan en daarmee ontstaat samensmelting tussen die twee personen of bevolkingsgroepen. Daarmee onderscheidt integratie zich nadrukkelijk van assimilatie waarbij aanpassing slechts van één kant komt.

Goed, als we hiervan uitgaan, hoe kijk ik dan aan tegen de Indische integratie? Ik zal die vraag proberen te beantwoorden aan de hand van een aantal persoonlijke familieverhalen, afgezet tegen de historische context waarin deze gebeurtenissen zich hebben afgespeeld.

Laten we ver terug in de tijd beginnen. In 1883 wel te verstaan. In dat jaar vertrok een jongeman uit Wieringerwaard vanaf het Koloniaal Werfdepot in Harderwijk met het Oost-Indisch leger naar het gebied dat wij vandaag de dag Indonesië noemen. Hij kwam terecht op de Westkust van Sumatra. Daar verwerkte hij zeven kinderen, vier bij zijn eerste Sumatraanse schoonheid, drie bij zijn tweede.

Mijn overgrootvader was zijn eerstgeborene. Een knappe jongen, donker om te zien. Ik concludeer daaruit dat hij op zijn moeder moet hebben geleken, maar zeker weten doe ik dat niet. Van zijn moeder hebben we namelijk slechts een naam, geen foto. Na het baren van haar vierde kind verdween ze. “Weggestuurd”, zou een van haar kleinkinderen me later vertellen. Mijn overgrootvader werd vervolgens opgevoed door de tweede vrouw van zijn vader. Zij was ook een vrouw uit Sumatra, een Batak, maar desondanks voedde ze haar stief- en eigen kinderen op volgens strenge Europese standaarden.

Hoe benauwend die standaarden waren, baseer ik op een brief die ik onlangs vond in mijn familiearchief. Een brief van de jongste volle broer van mijn overgrootvader, een oom van mijn oma dus. Hij schreef hem in 1928, nadat de banden van de familie op gespannen voet waren komen te staan omdat hij verliefd was geworden op een Islamitisch meisje.

“Het is zaak, dat ik Batavia zoo spoedig mogelijk verlaat, wil ik mijn wrakgeworden “eigen” nog enigszins redden.” Schrijft hij in die brief.

“Want antipathieke gevoelens jegens een zekere soort van mensen uit de zoogenaamde geciviliseerde wereld (waaronder, helaas, ook de meest naaste bloedverwanten), zijn in mij ontwaakt. (…)

           '‘Ik koester geen illusies meer. Ik haak niet naar een hooge positie in de Maatschappij, ik wil niet staan in de rij van “roofdieren”, die niets ontzien om hun dorst naar rijkdom, macht en populariteit te kunnen lesschen. Wat ik wensch is slechts: vrede voor mijn hart.”

Elders in de brief schrijft hij hoe zijn Islamitische geliefde door zijn stiefmoeder en familie werd uitgemaakt voor meid, lellebel en slet.

Of de broer van mijn overgrootvader zijn eigen broer ook rekende tot de mensen die zich als roofdieren opstelden in de weg naar rijkdom en populariteit, weet ik niet, maar vast staat wel dat mijn overgrootvader hard aan de weg timmerde om tot die zogenaamde geciviliseerde wereld toe te treden en dat dit hem ook zeker gelukt is. Vanaf zijn zestiende werkte hij voor de Post en Telegraafdienst en op de foto’s die ik van hem heb staat hij altijd statig in tropenwit afgebeeld. In 1929 en in 1937 ging hij met zijn Indische vrouw, christelijk uiteraard, en zijn twee dochters op verlof naar Nederland. Mijn oma en haar zus kregen pianoles en werden opgevoed met het idee dat zij dan wel bruin waren, maar toch zeker Europeaan. Zo hoorde ik onlangs van een vriendin van mijn oma dat mijn oma als 14 jarig meisje verliefd was op een Indonesische jongen, toentertijd inlands genoemd – en dat die relatie door haar moeder flink werd afgekeurd. Ook al was het een jongen uit een hoge sociale klasse: Een Indo ging niet met een inlander, daar werd op neergekeken. Het is een vreemde hersenkronkel, vooral als je je bedenkt dat een indo zonder die zogenaamde Inlander nooit was ontstaan. Maargoed.. in koloniale tijden gelden koloniale denkbeelden.

We maken een sprong in de tijd. Naar 1947, want toen kwam mijn oma met haar ouders na de Japanse bezetting en Bersiap in Nederland aan. Overtuigd van haar eigen Nederlanderschap, een meisje met status in de kolonie, werd zij in Nederland een van de vele bruine migranten die het naoorlogse Nederland binnenkwamen. Zij heeft mij – of mijn moeder – nooit verteld hoe ze zich in die tijd echt heeft gevoeld. Wel maakte ze grappen over hoe dom die Nederlanders waren, dat ze haar vroegen waar ze zo goed Nederlands had geleerd en dat zij dan zei dat dat op de boot  van Indonesië naar Nederland was. Een bekende grap onder die eerste generatie Indische migranten.

Verder dan dat ging de informatie eigenlijk niet. Toen ik haar als negenjarige ooit vroeg wat het betekende om Indisch te zijn was haar antwoord makkelijk. ‘Het betekent dat je Nederlands bent, ontstaan toen Indonesië nog Indië was uit mensen van daar en uit mensen uit Nederland. Je bent dus geen Indonesiër. Indische mensen zijn Nederlands.’ Ik ben ervan overtuigd dat mijn oma dat altijd zo is blijven zien.

Je zou kunnen zeggen dat mensen die op zo’n manier zijn opgevoed – in een ander land maar met een duidelijke standaard van een Europees superioriteitsgevoel wel moeiten uitgroeien tot een soort modelmigranten. Tot een groep mensen die geruisloos opgaan in die Europese samenleving en waar je dan verder als ontvangend land nog weinig last van hebt.

Ik denk dan ook dat dat is gebeurd en ik denk dat weinigen mij zullen tegenspreken als ik zeg dat de groep Indische Nederlanders die in de jaren ’50 t/m de jaren ’60 naar kwam Nederland van weinig last zijn geweest. Ze brachten geen problemen op de arbeidsmarkt, ze betaalden hun overtocht netjes terug, hun levensbeschouwing botste niet met de Nederlandse, ze spraken de taal. De kinderen werden zelfs met gemak geliefde levenspartners voor Nederlanders en lieten de discotheekzalen in de jaren ’60 en ’70 swingen op Indorock. En last but not least: ze veranderden de Nederlandse keuken zodanig, dat kipsate tegenwoordig niet valt weg te denken van de menukaart van een gemiddeld Nederlands eetcafé.

Een gedane zaak, zou je daarmee kunnen concluderen. Afgerond. Het toonbeeld van integratie.

 Maar is dat wel zo? Als de Indo zo goed geïntegreerd is in Nederland, waarom discussiëren Indische gemeenschappen dan al vanaf de jaren ’50 tot aan vandaag de dag over de vraag wat Indisch zijn is en wat de erfenis daarvan zou moeten zijn in Nederland? En waarom voel ik dan – als derde generatie – met zoveel anderen van mijn leeftijd (ik noem er een paar: Robin Blok, Stephanie Welvaart, Francesca Pichel, Armando Ello, Bregtje Knaap, Maria Lamslag, Marit van Splunter, Jazie Veldhuyzen, ga zo maar daar) – de behoefte om iets met die Indische achtergrond te doen?

Waarom blijft dat verleden en die identiteit die daaruit voort is gekomen toch nog schuren? 75 jaar na de onafhankelijkheid van Indonesië?

Ik denk dat het komt doordat het integratieproces van Indo’s in Nederland een heel ander startpunt heeft gekend dan dat van andere migrantengroepen. Een eigen afgebakende cultuur was niet per se het startpunt, maar mentale kolonisatie – dat vanaf de koloniale tijd al werd ingeprent Nederlander te zijn en de inheemse afkomst werd verzwegen - des te meer. Vanuit het gevoel een Nederlander te zijn is een bepaald integratieproces in gang getreden. Een proces dat meer neigt naar assimilatie – maar ook weer niet helemaal, aangezien er altijd uitingen zijn geweest van een soort hybride Indo-cultuur.

Dit maakt dat een Indo nog altijd in een vreemd soort identiteitsvraagstuk vast zit -  ik noemde mezelf vroeger bijvoorbeeld een bounty: bruin van buiten wit van binnen - en dat maakt ook waarom ik het soms zo ingewikkeld vind – zoals ik in het begin zei – om me met het Indische bezig te houden. Want aan de ene kant wordt me vaak gevraagd waar ik mijn exotische teintje vandaan heb, aan de andere kant zei een Nederlandse vriend mij onlangs dat hij het zo opmerkelijk vind dat ik me zo druk maak om die Indische geschiedenis. Want: Je bent toch goed geïntegreerd en een rationeel mens? Gymnasium en een master van de universiteit op zak? Waarom hou je je hier dan zo mee bezig? Waarom speelt het nog een rol en ook nog met zoveel emotie?

Het zijn vragen, waar ik het antwoord niet op kan uitleggen en die maken dat ik mezelf soms heel erg raar vind. Want hoezo zit ik te janken bij krontjong muziek? Hoezo wil ik leren Indonesisch te koken? Alsof het Indisch zijn een cultuur is die ik mezelf opleg, puur omdat de buitenwereld er eerder niet vanuit ging dat het een rol zou spelen in mijn leven.

Aan de andere kant denk ik: wat heeft de buitenwereld erover te oordelen? Uiteindelijk gaat integratie er namelijk ook om dat jouw innerlijke mens zich prettig voelt in de samenleving waarin je leeft. En voor Nederland geldt dat ik me hier natuurlijk prettig voel, maar dat het nog prettiger zou worden als ik niet constant het verschil tussen een Indiër, Indo en Indonesiër hoefde uit te leggen en dat mensen me niet meer aankijken alsof ze water zien branden als ik zeg dat ik naar de Indië-herdenking ga. Met andere woorden: als de Indo nou eens niet constant degene zou zijn die zichzelf moet uitleggen – zich bijna moet verantwoorden- , maar dat de Nederlandse samenleving het Indische eindelijk eens integreert in zichzelf. Dat is een proces dat een samenleving volgens mij kan doormaken door beter en inclusiever geschiedenisonderwijs.

Ik ben alvast voor mezelf op individueel niveau begonnen, met het Indische integreren in mezelf en inclusiever geschiedenisonderwijs, namelijk door dieper in mijn eigen familiegeschiedenis te duiken. Ik vond hierin onderdrukking – van mijn betovergrootmoeder die werd weggestuurd van haar kinderen – uitsluiting – oom Bertus en zijn islamitische geliefde – en ontkenning – van de pijn die oorlog en migratie teweeg heeft gebracht. Het maakt dat ik in mijn eigen leven alert wil zijn om niet de fouten te herhalen die al eerder in mijn familie zijn gemaakt en daar een bepaald soort trauma hebben veroorzaakt. Indisch zijn betekent daarmee voor mij ook de wereld met een open vizier tegemoet treden; zodat ik mensen uit een ander land - met een eigen geschiedenis, die nieuw aankomen in Nederland niet op dezelfde manier dwing hun achtergrond te verzwijgen zoals Nederland heeft gedaan bij de eerste generatie Indo’s.

Ware integratie is daarmee volgens mij in de eerste instantie gestoeld op écht luisteren naar elkaar en elkaars achtergrond erkennen. Ik wil daarom afsluiten met twee vragen: Heeft Nederland dat in het geval van Indische Nederlanders gedaan? En doen wij – Indische Nederlanders - dat in de huidige samenleving voldoende naar andere nieuwkomers?

Van sawah via Slotervaart naar 'sudah'?

Bij mij in de buurt stroomt de Slotervaart, een smalle vaart die ooit een waterweg was tussen de Sloterkade in Amsterdam-Zuid en het dorp Sloten. Ik stel me voor hoe dit water hier ooit lag tussen uitgestrekte grasvelden, grazende koeien en oude boerderijen. In de winter bevroren in een wit landschap, ’s zomers een verkoelend toevluchtsoord voor mensen uit de binnenstad. Wie had toen gedacht dat de Slotervaart ooit zou verdwijnen tussen hoogbouw, denderende trams en ronkend vrachtverkeer? Dat het water slechts nog gebruikt zou worden door eenden, ganzen en een enkele zwaan, terwijl de bewoners van al die hoogbouw het water nauwelijks nog een blik waardig zouden gunnen?

Ik ben zo’n buurtbewoner; dagelijks fiets ik langs het water van de Slotervaart, maar nooit heb ik er naar gekeken. Tot zojuist. Ik besloot even een pauze te nemen van al dat geschrijf en gedenk over Nederland, Indië, Indonesië, kolonialisme, geschiedenis en koloniale erfenis en maakte een wandelingetje door mijn eigen buurt. Prompt kwam ik erachter dat op de sluis over het water van de Slotervaart wel tien bankjes staan; tien bankjes waarop je een boek kan lezen terwijl de magazijnen van het World Fashion Center een paar meter verderop worden gevuld door luidruchtige mannen met piepende laadkleppen en rinkelende rekken vol kleding uit Bangladesh.

Ik zit hier nu, op een van die tien banken. Ik staar over het water en probeer de geluiden van de vrachtwagens, trams en fietsers te negeren. De herfst waait voorzichtig door mijn haar, alsof hij nog niet helemaal wil verklappen dat hij eigenlijk al meer dan in aantocht is. Op een bankje verderop zit een man. Hij opent een biertje alsof hij er al teveel gehad heeft vandaag. Argus pils, staat er op het blikje. Ik ruik hem hier helemaal.

‘Concentreer je,’ zeg ik tegen mezelf, maar waarop weet ik niet. Op de weerspiegeling in het water? Op de stilte van mijn eigen gedachten? Op al die ideeën die ergens nog opgesloten zitten? Plotseling schiet me de vraag te binnen. Zou ze eigenlijk wel trots zijn op alles wat ik doe en schrijf? Mijn oma, door wiens liefde en warmte mijn interesse in de Indische geschiedenis ooit begon? Misschien snapt ze er niets van, denk ik opeens. Van mijn kritische houding ten opzichte van kolonialisme en mijn liefde voor Indonesië, dat land waar ze niet kon blijven. Misschien zou ze het verschrikkelijk vinden dat ik Behasa Indonesia leer en zoveel aandacht vraag voor het Indische én Indonesische verhaal. ‘Sudah,’ zou ze misschien gezegd hebben. ‘Het is toch allemaal geweest, lieve schat. In het verleden, laat het toch.’

In gedachte praat ik tegen haar en ik probeer het uit te leggen. Hoe ik het tijd vind geworden dat het Indische verhaal verteld moet worden; dat ik het aan haar verplicht ben deze geschiedenis niet te vergeten; maar ook dat ik het belangrijk vind om te erkennen dat onze wortels liggen in dat land, bij die mensen. Dat wij verbonden zijn met Java, Sumatra en Ambon. Met ons eten, in ons uiterlijk, zelfs in onze taal. Oma, denk je echt ‘sudah, laat maar’?

Naast mij begint de man keihard te lachen. Tegen zichzelf, om zichzelf misschien. Ik besluit om op te staan en verder te wandelen. Langs de Slotervaart, langs de jaren ‘70 flats en het drukke verkeer. Ik zie mezelf lopen, Indisch meisje, tussen al die andere voorbijgangers op straat. Ook zij hebben een eigen verhaal, een geschiedenis die hen bracht naar dit geasfalteerde stukje Amsterdam; naar een stukje Nederland dat ooit slechts bestond uit modderige grasvelden en grazende koeien. Al die mensen. Zullen zij ook af en toe in gedachte tegen hun oma praten?

De bootreis naar een nieuw leven

Op 13 september 1947 stond mijn oma op het promenadedek van de ms Oranje. Een jonge vrouw van tweeëntwintig, met haar haren netjes opgestoken en een rokje dat licht opbolde in de wind. Ik stel me voor hoe ze over de reling hing en tuurde naar de menigte op de kade van Tandjong Priok, naar al die mensen die hun geliefden kwamen uitzwaaien. Naast haar stonden haar vader en moeder; in de haven haar tante en oma en in gedachte was daar misschien haar zus, die een jaar eerder met haar echtgenoot naar India was vertrokken.

Wat zal mijn oma allemaal gedacht hebben, toen het vertreksein klonk en de boot zich langzaam losmaakte van de kade? Toen de serpentines braken en het laatste contact met Indië werd verbroken? Zal ze geweten hebben dat ze een paar minuten daarvoor, toen ze de loopbrug naar het schip opstapte, voor de laatste keer op haar geboortegrond had gestaan? Dat ze nooit meer naar Indonesië zou terugkeren en nu een nieuw leven tegemoet ging?

Ik denk dat ze het niet wist, toen. Anders dan de mensen die na haar kwamen, na die slopende koloniale oorlog en late soevereiniteitsoverdracht, dacht ze waarschijnlijk dat Indië behouden zou blijven en dat ze na een periode van wanorde weer kon terugkeren. Ze besefte zich niet dat de aanblik op de haven van Tandjong Priok het laatste was wat ze van Indië zou zien en dat die bootreis van drie weken een onomkeerbare en belangrijke rol zou gaan spelen in haar leven en dat van honderdduizenden andere Indische mensen. Niet alleen omdat de boot hen fysiek wegvoer van hun geboortegrond, maar hen indirect ook ontdeed van hun identiteit. In het nieuwe land dat als thuis zou moeten aanvoelen, werden ze onthaald als vreemden. De boot werd daarmee een plek waar mijn oma in drie weken Nederlands geleerd had en met mes en vork had leren eten. Niets wisten de mensen in Holland, over het leven van de 300.000 Indische Nederlanders die vanaf 1946 tot aan de jaren zestig naar Nederland kwamen.

Nu, bijna 71 jaar nadat mijn oma en haar ouders de overtocht maakten op de ms Oranje en precies 80 jaar na de tewaterlating van het schip, opent aanstaande zaterdag de tentoonstelling ms Oranje | Koers gewijzigd in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. De tentoonstelling bestaat uit twee delen en vertelt enerzijds de geschiedenis van het schip - van bouw tot ondergang - en licht anderzijds de verhalen uit van tien mensen die met de boot vanuit Indonesië naar Nederland zijn gekomen. Vanochtend kreeg ik alvast een rondleiding van de conservator van de tentoonstelling en terwijl ze mij door de twee zalen leidde ontstond bij mij een nieuwe gedachte.

Eigenlijk lijkt het leven van de ms Oranje op dat van de vele mensen die het naar Nederland bracht in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Net als zij werd het schip geboren in een periode en plaats van rijkdom en welvaart, waarin de mogelijkheden oneindig leken; Net als zij, werd het schip in zijn prille jeugd getroffen door een oorlog die zijn leven overhoop haalde (de luxe ms Oranje werd een hospitaalschip tijdens de Tweede Wereldoorlog); en net als zij, werd de boot nooit meer hetzelfde na die oorlog. Nadat de Oranje zijn repatriëringsdienst had gedaan en duizenden mensen de oceaan over had gevoerd, probeerde de Nederlandse Stoomvaart Maatschappij tevergeefs het schip weer leven in te blazen voor de pleziervaart. Het liep niet, de Oranje had de naïviteit die nodig is voor luxe plezier verloren in de oorlog. Het schip werd verkocht aan een Italiaanse rederij; een nieuw land, met nieuwe kansen.

Slechts op één punt wijkt de biografie van de Oranje af van dat van zijn Indische passagiers. De Oranje redde het niet. In de jaren ’60 stierf hij als vervallen schip na een brand en zonk tot de bodem van de Grote Oceaan. Hoe anders is dat voor zijn passagiers? Indo’s, Indische Nederlanders, pinda’s en totoks: wij staan nog overeind. Wij kunnen onze verhalen en die van onze familie nog doorvertellen. Laten we ervoor zorgen dat dat zo blijft en dat daarmee het Indische verhaal zichtbaar en aan de oppervlakte blijft drijven.

Ik hoop dat de tentoonstelling in het Scheepvaartmuseum daaraan bijdraagt. 

---

De tentoonstelling ms Oranje | Koers gewijzigd is te zien vanaf 8 september 2018 t/m 18 juli 2019 in Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam.  

Mijn oma (rechts) met een vriendin op de ms Oranje, september 1947

Kaartje dat mijn oma naar haar zus stuurde vanaf Singapore, 14 september 1947