Zomaar een gesprekje over de dochter van Westerling op de Dam

‘Laar, heb je het al gezien? Palmyra Westerling komt spreken op de Dam tijdens de 15 augustus herdenking.’ 

‘Oh. Heb je het mailadres van het 4 en 5 mei comité?’ 

‘Nee. Hoezo?’

‘Ik wil de dochter van Himmler graag uitnodigen voor een keynote speech op 4 mei!’ 

‘Haha. Gaat die vergelijking niet wat ver?’

‘Neuh.’ 

‘Maar Kapitein Raymond Westerling redde een heleboel Indo-Europese families! Tijdens de Bersiap, weet je wel!’ 

‘Klopt. Hij staat ook bekend om de standrechtelijke executies van honderden onschuldige Indonesiërs en gruwelijke martelpraktijken. Massa executies in dorpen op Sulawesi enzo.’ 

‘Hij handelde in opdracht van de Nederlandse regering.’ 

‘Himmler handelde ook in opdracht van een regering.’

‘Maar wij waren geen nazi’s.’ 

‘Je hoeft kolonialisme toch niet één op één te kunnen vergelijken met nazisme om de overeenkomsten te kunnen zien? Het gaat om mechanismen van onderdrukking, om hiërarchisch denken. Om de verdeling van macht.’ 

‘De Indische families die Westerling redde, waren ook machteloos. Ze werden vermoord puur omdat ze van gemengde afkomst waren.’ 

‘Dat kan in sommige gevallen kloppen, maar dat maakt van Westerling nog geen held.’

‘Voor de mensen die hij redde wel.’ 

‘Nou ja, dan ga je toch lekker naar z’n dochter luisteren? Ze vertelt vast wat voor lieve papa hij was en hoe hij met goede intenties Indonesiërs door hun hoofd schoot.’ 

‘Denk je dat de nazi’s ook goede intenties hadden?’

‘Ja natuurlijk, voor henzelf.’

‘Wat bedoel je?’ 

‘Prachtig toch, een Arische wereld? Papa aan het werk, mama thuis, twee asblonde kindjes met blauwe ogen. De wereld geordend - een mooie intentie!’

‘Oh nee. Je begint nu toch niet ook over de gender-kwestie?’ 

‘Nee hoor, ik had het over intenties.’ 

‘Raymond Westerling dacht dat hij het goede deed. Daarom moeten we hem eren.’

‘Het goede doen, dat willen we allemaal. Laten we de doden tellen.’

‘De doden?’ 

‘Zij die nooit mochten praten. Zij die niet werden gehoord. Zij die geen stem hadden.’ 

‘Indo’s werden ook nooit gehoord.’ 

‘Denk je dat Westerling voor hen was opgekomen, hen had gered, als ze geen Nederlandse vlag hadden wapperen in hun tuin én in hun hart?’ 

Toespraak dekoloniale Indië-herdenking 16 augustus 2021

Deze woorden sprak ik op 16 augustus 2021 bij het Indië-Nederland monument op een herdenking en viering georganiseerd door Benjamin Caton. De andere sprekers waren Francisca Pattipilohy, Sarah Sahertian en stadsdeelbestuurder Flora Breemer. De krans werd gelegd door Francisca Pattipilohy, Edu Dumasy en mij. Op het lint van de krans staat: ‘Voor alle doden en hen die op welke manier dan ook nog pijn ervaren van de koloniale geschiedenis.’

Beste aanwezigen, 

‘Emancipate yourself from mental slavery, non but ourselves can free our mind’, wie kent deze zinnen uit Bob Marley’s Redemption Song niet? Ik denk dat ze voor velen hier bekend zijn en ik twijfelde dan ook of ik met deze woorden mijn verhaal moest openen. Het is immers de angst van iedereen die schrijft om in clichés te vervallen of om woorden te herhalen die al zo vaak zijn herhaalt. En toch, ik ben zojuist met Bob Marley begonnen. Omdat zijn woorden nog altijd waar zijn, veertig jaar nadat Redemption Song uit kwam. Alleen jijzelf, kan je eigen geest en gedachtes bevrijden. Door nieuwsgierig te zijn, kritisch, door machtsstructuren te bevragen, door te leren van anderen, zonder alles wat er tegen je gezegd wordt klakkeloos over te nemen. 

Ik zeg dat hier, op deze bijzondere herdenking, omdat juist dit initiatief vandaag een voorbeeld is van emancipatie. Een vorm van emancipatie van de vrije geest, een geest die afstand neemt van hokjes. Ik zal jullie vertellen waarom ik dat zo zie. 

Ooit zat ik met mijn oma aan de eettafel en ik vroeg haar wat het betekent om Indisch te zijn. Het betekent dat je gemengd bent, zei ze. En dat onze familie uit Nederlands-Indië komt. Ze vertelde me verder niet zo veel over ons familieverleden en toch werden woorden als baboe, djongos, bersiap, jappen, jappenkamp en repatriatie onbewust onderdeel van mijn woordenschat. Ik leerde: Oma had een heel mooi leven in Nederlands-Indië, totdat alles werd verwoest door de Jap en later door de Indonesiers; boze pemoeda’s, die de straten onveilig maakten en iedere Indo-Europeaan of Nederlander aan een bamboestok wilden rijgen in ruil voor hun onafhankelijkheid. Ik leerde daarbij ook nog iets anders, namelijk dat wij, wij Indische Nederlanders, géén Indonesiers zijn. Dat die domme Belanda’s het verschil niet wisten was tot daar aan toe, maar ik Indisch meisje, moest het in m’n oren knopen als het feit dat je rijst eet met een lepel en niet met een vork: Indonesiers zijn anders dan wij. Wij zijn Europees en dus met een ander verleden en een andere mentaliteit. 

Lang heb ik dit onderscheid zelf benadrukt, zonder precies te begrijpen waarom. En ik zeg lang, omdat het tot ongeveer mijn 26ste duurde voor ik begon te beseffen dat het constante onderscheid tussen Indo, Indonesiër, Ambonees, Molukker, Nederlander, constructen zijn die ooit in het leven zijn geroepen om hiërarchie te creëren. Om juist datgene wat wij nu in Artikel 1 zo belangrijk zeggen te vinden, namelijk gelijkheid, te verwerpen. In de koloniale tijd was je afkomst weten, het liefst bevestigd op een papiertje, van levensbelang. Het bepaalde niet alleen je kansen, het bepaalde ook hoe je je moest gedragen, hoe je moest denken. Daarbij gold: hoe Europeser, hoe beter. Hoe diep dat tot mensen doordrong, blijkt uit een verhaal dat meneer Ron Mertens, hier nu ook aanwezig, gisteren aan mij vertelde. Hij vertelde mij dat zijn Javaanse oma, zijn nichtje die een Hollandse vader had, meer zakgeld gaf dan hem. Zijn vader was immers een Indo-Europeaan en dus lager. Ik benoem dit om aan te tonen dat beelden van minderwaardigheid door mensen onbewust kunnen worden geïnternaliseerd, zelfs als je er zelf door onderdrukt wordt. Datzelfde geldt voor beelden over superioriteit. Je beter of slechter voelen dan een ander, komt vaak door wat er als kind aan je wordt verteld. 

Lang dacht ik dus dat ik slechts toebehoorde aan één hokje. Een Indisch hokje. Een identiteit verbonden met een kolonie. Tot ik op een dag in de spiegel keek en dacht: de manier waarop ik eruit zie, de manier waarop m’n moeder eruit ziet, de manier waarop m’n oma eruit zag: als we gemengd zijn, waarom weet ik dan niets over de Indonesische mannen en vrouwen uit mijn familie? Waarom heb ik geleerd dat we gemengd zijn, maar niets over waar die gemengdheid vandaan komt? En als Nederlands-Indië zo’n paradijs was, waarom bevochten Indonesiers dan, soms zo hardhandig, hun vrijheid?

U bent hier vanavond naar deze dekoloniale herdenking gekomen, dus ik ga ervan uit dat u de geschiedenis al lang niet meer vanuit één perspectief belicht. Dat u het verhaal dat ik net schetste, van paradijs naar Japanse bezetting, naar bersiap en afscheid van Indië, niet meer als een volledig verhaal beschouwt. Want waarom ik nu in Nederland leef en Nederlands spreek, heeft geen onschuldige reden. Indo-Europeanen, maar ook Molukkers, werd geleerd de eigen afkomst te vergeten. In ruil voor een beter leven, in ruil voor een betere positie. Het doet pijn om te beseffen dat vele mannen en vrouwen die ook hebben bijgedragen aan mijn DNA, zo lang geen onderdeel mochten zijn van onze geschiedenis, van ons verhaal. Want juist die Europese indoctrinatie, creëerde afstand, in plaats van verbinding en solidariteit. Dat gebeurde bewust, om de koloniale status quo te beschermen. Het gevolg was dat onze verhalen als de zijtakken van een rivier uiteen kwamen te liggen om elkaar lange tijd niet meer te vinden. 

Daarom ben ik dankbaar voor vanavond. Omdat ik op deze manier verschillende verhalen wél met elkaar kan verbinden. En dat mag best botsen. Ik mag pijn en verdriet voelen voor het feit dat mijn oma haar land verloor, dat haar wereld instortte met de komst van de Japanners en later door de Indonesische onafhankelijkheid. Ik mag haar angst voelen voor Indonesische strijders die het gemunt hadden op Indo-Europeanen en alles en iedereen dat geassocieerd werd met Nederlandse kolonialisme. 

Tegelijkertijd mag ik ook vieren dat datzelfde Nederlandse koloniale systeem omver werd geworpen, op 17 augustus 1945. Ik erken de onafhankelijkheid van Indonesië op die datum, omdat de mensen die daarvoor streden óók mijn broeders en zusters zijn. Ik ontken niet dat er in de jaren 1945 - 1950 Indo’s zijn vermoord vanwege hun afkomst, net zo min dat ik ontken dat in diezelfde jaren en in al die jaren daarvoor door Nederlands kolonialisme honderdduizenden Indonesiers het leven lieten zodat onder ander mijn oma een mooi leven kon hebben. Een geschiedenis waar ik nu nog altijd de vruchten van pluk. Bovendien is het logisch dat hoe langer je mensen opsluit, hoe harder ze op een gegeven moment moeten vechten voor hun vrijheid. Vrijheid is een universeel recht. Het behoort niet slechts toe tot mensen met - als is het maar een druppeltje - Europees bloed.

Met dat in mijn gedachten sta ik vanavond hier en daarnaast met nog iets anders. Namelijk met de oproep om het verleden niet te vergeten, maar tegelijkertijd ook te erkennen dat het verleden slechts één van de factoren is die het nu en onze toekomst bepaalt. We hoeven structuren en hokjes niet over te nemen. Sterker nog: ik wil de wrok die mijn oma had naar Indonesië of naar Japanners niet erven. Ik wil niet zeggen: Ik ben een Indo, dat is een Indonesiër, dat is een Surinamer, dat een Marokkaan en daar dan een waardeoordeel over vellen. 

Daarom ben ik trots dat, hoe toevallig dat ook is, mijn beste vriendin een Japanse moeder heeft en ik inmiddels in Indonesië vele vrienden heb. Wij overwinnen de geschiedenis en hetzelfde geldt voor de rest van mijn omgeving. Hoe verschillend onze achtergronden ook zijn, wij kijken niet neer op elkaar vanwege onze afkomst of huidskleur. Ik vind het vreselijk dat het ooit anders was en dat wil ik herdenken. Maar ik vier ook dat wij de toekomst zijn en dat wij niet alleen voelen, maar wéten door liefde dat wij wij gelijkwaardig zijn aan elkaar. Of je nou hier woont in Amsterdam, in Tokio of in Jakarta. Wij kunnen opstaan, samen, tegen ongelijkheid en een blok vormen. Verbind en heers in plaats van verdeel en heers. Dat besef is de grootste overwinning op zowel fascisme als kolonialisme. 

We forward in this generation
Triumphantly, zong Bob Marley ook. 

Laten we dat doen. 

Bedankt. 

De bootreis naar een nieuw leven

Op 13 september 1947 stond mijn oma op het promenadedek van de ms Oranje. Een jonge vrouw van tweeëntwintig, met haar haren netjes opgestoken en een rokje dat licht opbolde in de wind. Ik stel me voor hoe ze over de reling hing en tuurde naar de menigte op de kade van Tandjong Priok, naar al die mensen die hun geliefden kwamen uitzwaaien. Naast haar stonden haar vader en moeder; in de haven haar tante en oma en in gedachte was daar misschien haar zus, die een jaar eerder met haar echtgenoot naar India was vertrokken.

Wat zal mijn oma allemaal gedacht hebben, toen het vertreksein klonk en de boot zich langzaam losmaakte van de kade? Toen de serpentines braken en het laatste contact met Indië werd verbroken? Zal ze geweten hebben dat ze een paar minuten daarvoor, toen ze de loopbrug naar het schip opstapte, voor de laatste keer op haar geboortegrond had gestaan? Dat ze nooit meer naar Indonesië zou terugkeren en nu een nieuw leven tegemoet ging?

Ik denk dat ze het niet wist, toen. Anders dan de mensen die na haar kwamen, na die slopende koloniale oorlog en late soevereiniteitsoverdracht, dacht ze waarschijnlijk dat Indië behouden zou blijven en dat ze na een periode van wanorde weer kon terugkeren. Ze besefte zich niet dat de aanblik op de haven van Tandjong Priok het laatste was wat ze van Indië zou zien en dat die bootreis van drie weken een onomkeerbare en belangrijke rol zou gaan spelen in haar leven en dat van honderdduizenden andere Indische mensen. Niet alleen omdat de boot hen fysiek wegvoer van hun geboortegrond, maar hen indirect ook ontdeed van hun identiteit. In het nieuwe land dat als thuis zou moeten aanvoelen, werden ze onthaald als vreemden. De boot werd daarmee een plek waar mijn oma in drie weken Nederlands geleerd had en met mes en vork had leren eten. Niets wisten de mensen in Holland, over het leven van de 300.000 Indische Nederlanders die vanaf 1946 tot aan de jaren zestig naar Nederland kwamen.

Nu, bijna 71 jaar nadat mijn oma en haar ouders de overtocht maakten op de ms Oranje en precies 80 jaar na de tewaterlating van het schip, opent aanstaande zaterdag de tentoonstelling ms Oranje | Koers gewijzigd in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. De tentoonstelling bestaat uit twee delen en vertelt enerzijds de geschiedenis van het schip - van bouw tot ondergang - en licht anderzijds de verhalen uit van tien mensen die met de boot vanuit Indonesië naar Nederland zijn gekomen. Vanochtend kreeg ik alvast een rondleiding van de conservator van de tentoonstelling en terwijl ze mij door de twee zalen leidde ontstond bij mij een nieuwe gedachte.

Eigenlijk lijkt het leven van de ms Oranje op dat van de vele mensen die het naar Nederland bracht in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Net als zij werd het schip geboren in een periode en plaats van rijkdom en welvaart, waarin de mogelijkheden oneindig leken; Net als zij, werd het schip in zijn prille jeugd getroffen door een oorlog die zijn leven overhoop haalde (de luxe ms Oranje werd een hospitaalschip tijdens de Tweede Wereldoorlog); en net als zij, werd de boot nooit meer hetzelfde na die oorlog. Nadat de Oranje zijn repatriëringsdienst had gedaan en duizenden mensen de oceaan over had gevoerd, probeerde de Nederlandse Stoomvaart Maatschappij tevergeefs het schip weer leven in te blazen voor de pleziervaart. Het liep niet, de Oranje had de naïviteit die nodig is voor luxe plezier verloren in de oorlog. Het schip werd verkocht aan een Italiaanse rederij; een nieuw land, met nieuwe kansen.

Slechts op één punt wijkt de biografie van de Oranje af van dat van zijn Indische passagiers. De Oranje redde het niet. In de jaren ’60 stierf hij als vervallen schip na een brand en zonk tot de bodem van de Grote Oceaan. Hoe anders is dat voor zijn passagiers? Indo’s, Indische Nederlanders, pinda’s en totoks: wij staan nog overeind. Wij kunnen onze verhalen en die van onze familie nog doorvertellen. Laten we ervoor zorgen dat dat zo blijft en dat daarmee het Indische verhaal zichtbaar en aan de oppervlakte blijft drijven.

Ik hoop dat de tentoonstelling in het Scheepvaartmuseum daaraan bijdraagt. 

---

De tentoonstelling ms Oranje | Koers gewijzigd is te zien vanaf 8 september 2018 t/m 18 juli 2019 in Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam.  

Mijn oma (rechts) met een vriendin op de ms Oranje, september 1947

Kaartje dat mijn oma naar haar zus stuurde vanaf Singapore, 14 september 1947

Zestig dagen Indonesië, blog 2 - Op Banda zijn ze het Nederlands kolonialisme niet vergeten

Terwijl in Nederland een discussie over de 4 mei-herdenking wordt gevoerd zit ik nog steeds op de Banda eilanden; de eilandengroep ten oosten van Ambon waar in 1621 Jan Pieterszoon Coen het nootmuskaatmonopolie afdwong door genocide te plegen op de plaatselijke bevolking. Mijn verblijf hier heeft met de oproep van de actiegroep 'Geen 4 mei voor mij' om te protesteren tijdens de Nationale Dodenherdenking extra betekenis gekregen. Deze actiegroep stelt immers dat Nederland met de herdenking oorlogsmisdadigers herdenkt - namelijk de Nederlandse soldaten die in de periode 1945-1950 naar Indonesië werden gestuurd om met geweld de koloniale macht te herstellen - en daarmee voorbij gaat aan de tien- dan wel honderdduizenden slachtoffers die deze soldaten hebben gemaakt onder de Indonesische bevolking. 

Laat me voorop stellen: een lawaai-demonstratie tijdens de twee minuten stilte is geen goed idee en wekt geen sympathie voor de actiegroep. Ik denk daarom eigenlijk ook niet dat de groep daadwerkelijk lawaai wil gaan maken; de aankondiging alleen al was voldoende om een mediastorm te creëren en aandacht te vragen voor hun standpunt. Dat standpunt is - en dat realiseer ik me des te meer nu ik de afgelopen week op de Banda eilanden heb doorgebracht - een hele belangrijke en een die interessante vragen doet oprijzen.

Wat betekenen 4 en 5 mei immers als we de gevolgen van de gruwelijkheden van de nazi's en Japanners herdenken, maar niet de gevolgen van de gruwelijkheden die in naam van ons eigen land gepleegd zijn? Dat is een beetje als je vrouw herdenken die door de buurman is vermoord, terwijl je zelf in een andere stad - ver weg van waar je directe dorpsgenoten het hebben kunnen zien - zelf tientallen vrouwen van het leven hebt beroofd terwijl zij vochten voor hun vrijheid. Gaat het argument dan op dat je de geschiedenis in zijn tijd en plaats moet zien? En stel dat we dat doen: Wanneer is de tijd en de plaats dan zover weg dat we geen waarde meer moeten hechten aan de gebeurtenissen, laat staan dat we deze moeten herdenken? 

Hier op Banda voelt het verleden helemaal niet als ver weg. 1945-1949 niet, maar ook 1621 niet. Veel mensen kunnen je hier vertellen hoe de oorspronkelijke bevolking van Banda door Coen van de eilanden werd verdreven; hoe velen werden vermoord en een kleine groep wist te vluchten in traditionele bootjes - kora kora - naar de Kei-eilanden, hier twaalf uur varen vandaan. De mensen hier zijn op de hoogte van hun geschiedenis; ze weten dat ze afstammen van de slaven en contractarbeiders die hier vervolgens door Coen werden geplaatst om op de plantages te werken. Ze vertellen de geschiedenis van hun eilanden met passie; een jonge vrouw die ik hier over sprak zelfs met kippenvel op haar armen. 

Aan diezelfde vrouw vroeg ik hoe er hier over de Nederlanders gedacht wordt, wat de invloed is van het koloniaal verleden en de koloniale oorlog van 1945-1949. 'Er zijn hier nog steeds oude mensen die niet met Nederlanders willen praten,' antwoordde ze. 'Ze hebben familie die vermoord is door soldaten uit het Nederlandse leger. Het KNIL (Koninklijk Nederlands-Indisch Leger) heeft hier een moeilijke plek in de geschiedenis. Ik weet dat er in Nederland veel mensen zijn die van de Molukken komen en voor het KNIL werkten. Zij zien de Molukken als hun thuisland, maar hier vinden sommige mensen dat ze hier eigenlijk niet horen. Soldaten van het KNIL hebben hun eigen mensen moeten vermoorden, mensen die opkwamen voor hun onafhankelijkheid. Ze vochten aan de verkeerde kant van de geschiedenis.' Ze was even stil en vervolgde toen: 'Ik vind het naar voor deze mensen hoor, voor de KNIL-soldaten en hun nazaten, dat ze hun land moesten achterlaten. Ik denk dan ook dat verzoening beter is dan wrok, maar voor de oudere mensen - die het kolonialisme nog hebben meegemaakt - snap ik dat het nog steeds pijnlijk is.' 

Haar woorden leggen een ander perspectief op de geschiedenis bloot. In dit land waren de Nederlanders geen slachtoffers, maar daders. Nederland bezette dit eilandenrijk opnieuw, vlak nadat het land zelf bevrijd was van een bezetter. De Nederlandse regering probeerde de inwoners van Indonesië opnieuw te onderdrukken; om hun goedkope arbeid en land opnieuw te gebruiken voor het Nederlands economisch gewin. Ik vind het heel erg dat hier zoveel mensen slachtoffer van zijn geworden; mijn opa, die als 18-jarige Joodse jongen zich in Amsterdam vrijwillig aanmeldde met het idee iets goeds te doen in Indië; mijn Indische oma, die in Medan tijdens de Bersiap vreesde voor haar leven en in 1946 haar geboortegrond voor altijd moest verlaten; maar vooral ook vind ik het erg voor alle Indonesiërs die hun leven hebben moeten geven en hebben moeten moorden voor de vrijheid van hun land. 

Of iemand slachtoffer of dader is, hangt af van je eigen perspectief en de wil/kunde om je te verplaatsen in een ander. Dat betekent voor mij als indo van de derde generatie dat ik op 4 mei geen daders en geen slachtoffers herdenk, maar mensen. Mensen, beïnvloed door hun tijd en plaats in de geschiedenis, omgekomen of voor het leven getekend door een oorlog die werd bepaald door politici ver weg van het slagveld. Daarnaast vind ik dat het tijd wordt dat Nederland zijn eigen fouten erkent en niet meer alleen die van een ander. Ons land moet als geheel in de spiegel kijken en zich realiseren dat onze rijkdom is ontstaan door 350 jaar uitbuiting van mensen en natuur in Indonesië. En dat we hebben geprobeerd dit economische voordeel te behouden, door een oneerlijke oorlog te voeren tegen een land dat vrij wilde zijn. Laten we hier een les uit trekken: dat de wereld niet zwart-wit is, dat goed en fout soms door elkaar heen lopen; dat Nederland niet zo’n smetteloze geschiedenis heeft als we zouden willen. Dat is pijnlijk, maar lijkt me belangrijk om te voorkomen dat we ooit in herhaling vallen.

Ik hoop dat ook daar veel mensen aan zullen denken, tijdens die twee minuten stilte.