A letter to my ancestor - een brief aan mijn voormoeder

In opdracht van het Read My World Festival schreef ik deze ‘Letter to my ancestor’. Ik droeg de brief op 4 september 2021 voor op het Read My World Festival in de Tolhuishuin in Amsterdam. De blouse die ik draag op de foto is van mijn overgrootmoeder geweest, Elisabeth Dammerboer.

Lieve Si Doeamil, 

k schrijf u deze brief in het Nederlands, al weet ik niet zeker of u deze taal ook sprak, kon verstaan of kon lezen. Eigenlijk weet ik vrij weinig over u. Het enige wat ik weet is dat u heeft bestaan en dat u vier kinderen heeft gekregen met Hollandse namen. Johan-Theodoor, Marie, Antoon en Bertha. Hun vader was Jacob Stins en in 1905 liet hij bij de burgerlijke stand van Nederlands-Indië een akte opstellen waarin hij zijn kinderen erkende. Dat was nodig, want ze waren ‘buitenhuwelijk verwerkt bij de Inlandsche vrouw Si Doeamil’. Zo staat het in de akte, die vandaag de dag, ruim honderdvijftien jaar na uitgifte, bij mijn ouders thuis in een kluis ligt. 

Mijn moeder, de dochter van uw kleindochter, en mijn vader wonen aan het uiteinde van een blok rijtjeswoningen in een stad waar u misschien weleens van gehoord heeft. In Amsterdam, de hoofdstad van het land waar de man die u tenminste vier keer heeft bevrucht, vandaan komt. Mijn ouders wonen in Amsterdam-Zuidoost, een wijk die in de jaren ’60 werd gebouwd in de polders buiten de stad. In een straat vol lage eengezinswoningen die aan elkaar geregen zijn als saté. 

Kunt u zich zo’n wijk vol rijtjeswoningen voorstellen? En dat daar dan, in het achterste huis van zo’n langwerpig blok van rode bakstenen, verscholen in een geheime hoek, een kluis staat? Met daarin als belangrijkste document dat oude vergeelde papier, gerafeld aan de randen, waarop uw naam geschreven staat? Si Doeamil. De negen letters van uw naam, reisden vanuit de heuvels van Oost Tapanuli op Sumatra naar de bebouwde polders van Nederland. 

Had u dat ooit verwacht? Had u dat gehoopt? Heeft u dat durven hopen?

Ik weet inmiddels dat uw lot niet gunstig is geweest. Een van uw kleinzonen, heeft mij vlak voor zijn dood nog kunnen vertellen dat u op een dag door Jacob Stins bent weggestuurd. U moest uw kinderen achterlaten. Uw oudste zoon, mijn overgrootvader, was toen acht jaar. Zijn broers en zussen zes jaar, vier en twee. Ze werden overgelaten aan de nieuwe vrouw van Jacob Stins en werden Europees opgevoed. Daardoor weet ik niet hoe u eruitzag, wat u belangrijk vond in het leven, wat uw dromen waren. Daarom leerde ik als kind niets over uw cultuur, over uw taal, uw gebruiken. Ze zeggen dat u Batak was, afstammeling van een van de Batak-families die leven op Noord-Sumatra. Maar zelfs nu ik al drie keer in uw geboortestreek ben geweest, ken ik meer woorden in het Sranan Tongo, de taal van Suriname die je in Amsterdam Zuidoost veel hoort, dan in het Batak. Het spijt me om het u te moeten zeggen, maar uw eeuwenoude cultuur is in onze familie verloren gegaan. U of uw kinderen hebben daar zelf nooit voor gekozen. 

Want wist u eigenlijk, dat met het opstellen van de akte van erkenning door Jacob Stins, uw kinderen andere rechten kregen dan u? Dat zij daarmee toegang kregen tot Hollandse scholen, dat zij slechts Nederlands mochten spreken? Dat hen geleerd werd over de Franse Revolutie, over Willem van Oranje, over Wilhelmina? En dat zij als volwassenen betere banen kregen en leerden om mensen zoals u, hun moeders, de oorspronkelijke bewoners van de Indische archipel, te commanderen zoals ook de witten dat deden? Dat zij op den duur hun bruine huid zelfs leken te vergeten, of tenminste zoveel mogelijk probeerden te verhullen met Europese pakken, jurken, hoeden, schoenen en kennis over Chopin, Bach, tennis en badminton?

Uw zoon, mijn overgrootvader, deed hetzelfde. Op de foto’s die ik van hem heb, draagt hij altijd Westerse kleding. Hij had personeel in huis. Bedienden. Mensen die wij nu Indonesiërs noemen en die net als u onder het Inlandse recht vielen. Voor hen was er nauwelijks toegang tot onderwijs of tot de goed betaalde banen. 

Begrijp me niet verkeerd. Ik wil hiermee niet zeggen dat uw zoon een slechte man was. Sterker nog, mijn oma zei altijd dat haar vader de liefste vader was die een kind zich kan wensen. Hij was vast ook aardig voor zijn personeel en droeg bovendien altijd een groot verlies bij zich; kan een kind dat zijn moeder op zo’n brute wijze is verloren, zich ooit een compleet mens voelen? 

Toch vraag ik me af: maakt mijn persoonlijke sympathie voor mijn overgrootvader de geschiedenis minder pijnlijk? Of juist pijnlijker? Want door de rassenscheiding in Nederlands-Indië werden moeders en kinderen niet alleen uit elkaar gedreven; het zorgde er ook voor dat de meeste Indo-Europeanen zich zó Nederlands gingen gedragen en voelen, dat zij in de loop van de twintigste eeuw de groeiende roep om gelijkwaardigheid en zelfs onafhankelijkheid vanuit de Indonesische bevolking niet konden of wilden begrijpen. Het leidde tot een broederstrijd, waarbij Indonesische vrijheidsstrijders in de jaren na de Tweede Wereldoorlog Indo-Europeanen vermoordden en andersom. ‘In Indonesië konden wij niet blijven,’ zei mijn oma, uw kleindochter, altijd. ‘De Indonesiërs haatten ons.’ Zij, uw oudste zoon en zijn vrouw, vertrokken toen de onafhankelijke Republiek Indonesië een feit werd, daarom naar Nederland. 

Ik werd ruim veertig jaar na hun aankomst hier geboren en leerde nauwelijks iets over het verleden van onze familie. Het enige wat is wist is dat wij onszelf Indisch noemden en dat we ‘selamat makan’ zeiden voor het eten. Dat we op speciale dagen naar de toko reden en dan rendang kochten, sajoer lodeh en tempé. 

Toch, na al die jaren, overleefde nog iets anders. Dat realiseerde ik me pas toen ik als achttienjarige voor het eerst naar Sumatra reisde en daar de treffende gelijkenis vond van mijn huidskleur met de mensen daar. En niet alleen dat; hun stemmen, hun muziek, ze resoneerden tot in het binnenste van mijn ziel. 

Sindsdien staan in mijn kast, in zo’n zelfde blok woningen als waarin mijn ouders wonen, drie houten beeldjes, gekocht aan het Tobameer op Noord-Sumatra. Het zijn beeldjes van de Batak koning en koningin en van een Batak-huis. Soms hou ik ze even vast en druk ze tegen mijn hart. Want nu ik weet waar de kleur van mijn huid vandaan komt, zal ik het nooit meer vergeten. Ik zal uw naam doorvertellen aan mijn kinderen als ik ze ooit mag krijgen. En ik zal hen dan extra vaak vasthouden, knuffelen, liefkozen, omdat ik weet dat er een moeder is geweest in mijn familie, die dat niet heeft mogen doen.

Horas, lieve Si Doeamil. 

Je verre kleinkind, 

Lara 

---

Meer lezen? Koop mijn boek In haar Voetsporen of lees onderstaande blogs:

To Pinda or not to Pinda? – That’s the question

‘Vuile pinda-poep-mevrouw!’ Dat is wat de kinderen in de jaren zestig riepen naar mijn oma in de straten van Amsterdam Bos en Lommer. Mijn moeder was nog een kleuter, hield stevig de hand vast van de vrouw wiens huidskleur ook zij had geërfd en perste haar lippen in een gevecht tegen de tranen stevig op elkaar. Ze huilde niet op straat, dat bewaarde ze voor thuis, achter een gesloten buitendeur. ‘Ze mogen je niet zo noemen!’ snikte ze telkens zodra ze binnen kwamen. Mijn oma lachte steevast en drukte haar dochter dicht tegen zich aan. ‘Trek je er niks van aan,’ zei ze. ‘Dit zijn gewoon hele domme kinderen. Wij staan daar boven.’

Toen ik klein was vertelde mijn moeder dit verhaal regelmatig. Net als dat ze bij de slager als kind vaak een plakje worst kreeg aangeboden met de vraag of ze soms teveel dropjes had gegeten of haar ogen niet had gewassen - ze waren immers zo zwart. ‘Ik antwoordde nooit,’ vertelde mijn moeder altijd. ‘Ik was zo verlegen. Ik keek die slager waarschijnlijk nogal verbaasd aan en kroop achter mijn moeders benen. De mensen toen waren niks gewend.’ Ook wij lachten er vervolgens om, om datgene wat inmiddels een anekdote was geworden. Wat een sukkels, die Nederlanders.

Vijftig jaar nadat de woorden vuil, pinda en poep als een vanzelfsprekend trio door de straten van Nederland galmden en twintig jaar nadat ze klonken aan de rand van mijn bed als verhaaltje voor het slapen gaan of in de auto als verhaaltje voor onderweg, is daar nu het eenmalige magazine PINDA. De titel kwam nota bene tot stand in een Indische herenclub, waar ook mijn oom in zat – de zoon van die vuile pinda poep mevrouw.

Toen ik gevraagd werd om een aantal artikelen voor het blad te schrijven, hoefde ik daar niet eens over na te denken. Natúúrlijk, grappig zo’n woordspeling op LINDA, was mijn eerste gedachte. Zonder dat ik erbij stil stond was het racisme en het overlevingsmechanisme uit de jaren vijftig en zestig verworden tot een echte grap. Een woord met een knipoog, een woord waar we luchtig over lachen. Een woord dat we zelfs af en toe zelf gebruiken – naar elkaar, naar schattige Indische kindjes. ‘Ben ik ook een pinda?’ vroeg mijn broertje ooit omdat hij minder donker is dan ik. ‘Natuurlijk,’ zei mijn moeder. ‘Als Lara dat is, dan ben jij dat ook.’ Hij was opgelucht, opgelucht omdat hij erbij hoorde – bij de familie.

Pas toen het blad aangekondigd werd op Facebook, werd ik dankzij verschillende reacties weer geconfronteerd met de negatieve gevoelens en herinneringen die het woord ‘pinda’ bij velen nog altijd oproept. Plotseling was daar ook dat trio weer - vuil, pinda, poep – het beeld van mijn verlegen moeder als kleuter achter de benen van mijn oma, de tranen waarvan je als kind niet weet dat ze voortkomen uit macht versus onmacht, van meerderheid versus minderheid; uit het feit dat terug schelden met ‘bleekscheet’ of ‘kaaskop’ uiteindelijk nooit hetzelfde effect heeft.

Hoeveel witte kinderen zullen hun tranen hebben moeten inhouden omdat hun moeder of zijzelf voor bleekscheet werden uitgemaakt door een groepje Indische kinderen op straat?

Nu het magazine verschijnt en het woord PINDA in hoofdletters boven een groep bruine mensen op de cover prijkt, als een stempel, als een label, als een scheldwoord, als een geuzennaam, als een koosnaam, voel ik me er toch wat anders bij dan een paar maanden geleden. Pinda is voor mensen met een achtergrond in voormalig Nederlands-Indië een woord met een lading; een woord waarvan we de geschiedenis niet mogen weglachen, alleen al omdat de echo ervan nog altijd doorklinkt in het onbegrip, de onwetendheid en de stilte in onze geschiedenisboeken.

Ongeacht hoe je het woord als Indische Nederlander zelf gebruikt achter die befaamde gesloten buitendeur, vraag ik me nu af of het een handige titel is voor een blad. Prikkelend is het in ieder geval wel – NRC heeft er al aandacht aan besteed, BNN-VARA belde me - en nu er geen weg meer terug is kan iedereen die eraan heeft meegewerkt er maar beter het beste van maken: Als een kickstarter om te praten over de geschiedenis van die bruine mensen die ‘tenminste tegen een grapje kunnen.’

Er wordt weleens gezegd dat zelfspot het schild is waarmee je jezelf kan beschermen tegen racisme. Hoewel ik het daar niet mee eens ben – de enige bescherming tegen racisme is volgens mij het uitbannen ervan – ga ik met Pinda die zelfspot toch nog één keer gebruiken. Als wapen. Als doodsteek van de onwetendheid die nog altijd de kop op steekt als het gaat om de geschiedenis van Nederland in Indonesië.

Noem het naïef, maar ik hoop toch dat het lukt.

Een toonbeeld van integratie

‘Wij Indo’s, wij zijn tenminste goed geïntegreerd!’

‘Vindt u?’

‘Ja, natuurlijk! Neem mijn dochters. Ze hebben gestudeerd, ze zijn getrouwd met Nederlanders. Kijk, mijn kleinkinderen zijn blond.’

‘Schattige kindjes...’

‘Knap he? Gijs en Hannah. Ze zitten op het gymnasium. Pienter hoor! En hoe ziet jouw vriend eruit?’

‘Die is toevallig ook blond met blauwe ogen.’

‘Ha! Dat bedoel ik dus. Wij Indo’s; wij snappen Nederlanders. Daarom mengt het zo goed.’

‘Maar snappen Nederlanders ons ook?’

‘Niet altijd, maar dan moet je het uitleggen.’

‘Wat moet ik dan uitleggen?’

‘Nou gewoon, hoe wij hier gekomen zijn. Waarom wij nu in Nederland wonen. Ik vertel altijd hoe het zit. Over de Europeanen die naar Indië gingen en zich daar mengden met de plaatselijke bevolking. En hoe wij na de onafhankelijkheid van Indonesië voor Nederland kozen. Omdat wij Nederlanders zijn.’

‘Deels. We bezitten immers ook Indonesische genen.’

‘Dat klopt, maar we hebben altijd Hollandse pap gegeten. Wij zijn door en door Nederlands opgevoed.’

‘Toch waren de Indo’s de eerste groep gekleurde migranten in Nederland. Zo vlak na de oorlog.’

‘Wij waren geen migranten!’

‘Oh.. Wat dan?’

‘Repatrianten. Wij keerden terug naar ons vaderland. Naar het land van onze grootvaders, onze overgrootvaders.’

‘Maar de meesten waren hier nog nooit geweest?’

‘Dat doet er niet toe. We waren Nederlanders die terugkeerden naar Nederland.’

‘Maar werd u dan zo ontvangen hier? Als een echte Nederlander?’

‘Ja natuurlijk!’

‘Heeft u nooit discriminatie ervaren?’

‘Nee.’

‘Goh.. dan heeft u geluk gehad.’

‘Mensen zeiden weleens iets. Blauwe bijvoorbeeld, of pinda poepchinees. En ik werd weleens gedwongen om mijn plaats af te staan aan een blanke mevrouw in de bus.’

‘Jeetje…’

‘Ja, en de buurvrouwen roddelden ook over mijn moeder. Stond er opeens politie voor de deur, omdat men zei dat mijn moeder stal van de plaatselijke kruidenier. Onzin natuurlijk.’

‘Dat klinkt als discriminatie, als racisme zelfs.’

‘Nee, dat was het niet. Het was onwetendheid.’

‘Ik vind het toch best ernstig klinken. Hoe gingen jullie daar mee om?’

‘Gewoon, je best doen en je aanpassen. Aanpassen, aanpassen, aanpassen.’

‘En trouwen dus, met Nederlanders?’

‘Ja, dat ook. Kijk, dat doen Turken en Marokkanen bijvoorbeeld niet. Die blijven zo in hun eigen hokje.’

‘Vindt u Turken en Marokkanen dan slecht geïntegreerd?’

‘Nou veel wel. Vooral die met een hoofddoek. Dat hoort niet in Nederland.’

‘Maar dat zeiden mensen vroeger ook over Indo’s. Die horen niet in Nederland. Wist u dat er geprobeerd is om van Nieuw-Guinea een land voor de Indo’s te maken? Den Haag dacht dat wij te Aziatisch waren om in Nederland te kunnen aarden.’

‘Dat was gewoon dommigheid. Onwetendheid. Die mensen wisten niets van ons. We hebben het nu toch bewezen?’

‘Dat zegt u…’

‘Ja, dat zeg ik. Het is goed zo hier. Mijn dochters zijn getrouwd met Nederlanders, mijn kleinkinderen zitten op het gymnasium. Dit is mijn thuis.’

‘Wat eet u eigenlijk, vanavond?’

‘Rendang en sajoer lodeh. Heeft mijn vrouw gemaakt. Met sambal peteh-bonen.’

‘Enak.’

‘HA! Je spreekt Maleis. Dat vind ik nou zo leuk, dat iemand van de derde generatie Maleis spreekt.’

‘Ik doe een cursus Behasa Indonesia.’

‘Fantastisch. Je bent sowieso geïnteresseerd in onze geschiedenis he? Dat vind ik echt bewonderenswaardig, voor iemand van de derde generatie.’

‘Dank u…’

‘Mijn dochters vragen nooit wat.’

‘Dat is jammer…’

‘Ja, niemand van mijn kinderen is geïnteresseerd. Misschien komt het nog.
Zeg, waarom leer je eigenlijk Maleis?’

‘Ik ga binnenkort weer naar Indonesië.’

‘Wat mooi!’

‘Gaat u nog weleens?’

‘Natuurlijk kind. Natuurlijk…
Sinds mijn pensioen ga ik ieder jaar.’

Zolang je je mond houdt en niet zeurt, mag je er best bijhoren

De afgelopen dagen moest ik mijn best doen: schrijf niets over Zwarte Piet, schrijf niets over Zwarte Piet! Ik herhaalde het mantra meerdere keren per uur. Waarom? Alles is wel al een keer gezegd. Wat heb ik daar dan nog aan toe te voegen? Wat moet je zeggen tegen mensen die – desnoods met geweld, vuurwerk, rookbommen en met geroep als ‘Aap, ga terug naar je eigen land!’ - een ‘kinderfeest’ willen beschermen?

Na al die dagen niets zeggen, niet schrijven, proberen in stilte mijn hoofd te schudden en mijn dagelijkse dingen te doen, lukt het niet meer. Ik moét iets op papier zetten, al is het alleen maar om mijn eigen gedachten te ordenen. Want wat ik me steeds meer begin te realiseren: in dit land hoor je er alleen bij als je zwijgt, je hoofd buigt en mee lacht. Doe je dat niet, dan mag je oprotten naar je eigen land en krijg je bananen naar je hoofd geslingerd.

De Zwarte Pietendiscussie doet me denken aan de inburgering en assimilatie van Indo’s in Nederland. Geen grotere groep gekleurde mensen die zo geruisloos is opgegaan in de samenleving als de Indische Nederlanders vanaf eind jaren ’40 tot halverwege de jaren ‘60. Enerzijds zal dit te maken hebben gehad met de Nederlandse opvoeding van veel indo’s in de kolonie Nederlands-Indië, maar anderzijds heeft dit – daarvan ben ik overtuigd – ook veel te maken gehad met de zeer beleefde houding van de gemiddelde indo als nieuwe inwoner van een land dat men slechts kende uit de schoolboeken.

Als zijnde de eerste groep bruine inwoners van naoorlogs Nederland, was het credo: zorg vooral niet dat je anders bent of op die manier wordt gezien. Woorden als ‘pinda-poep-chinees’, verplichte huishoudelijke cursussen waarbij Indische vrouwen werd geleerd ‘een Hollands huishouden’ te bestieren, het per direct ontslagen worden uit de dienst (in het geval van KNIL-militairen); het werd allemaal relatief stilzwijgend geaccepteerd en ondergaan. Onderling – binnenshuis -  maakte men er grapjes over: ‘Ha, die Nederlanders zijn zo dom! Ze hebben geen idee waar we vandaan komen. Ze vragen of we in hutjes hebben geleefd en waar we zo goed Nederlands hebben leren spreken!’ Buitenshuis lachte men lief en beleefd, net zo lang tot die Nederlanders begonnen te dansen op Indorock en de saté omarmden als zijnde een gerecht uit de Hollandse keuken zelf.

Natuurlijk, met zulke leuke muziek, lekker eten en een goedlachse houding is het niet moeilijk om erbij te gaan horen. De Nederlandse meisjes vonden de Indische jongens interessant, de Indische meisjes de Nederlandse jongens. Het resultaat was dat veel indo’s gemengd trouwden; bruin werd steeds lichter. Het letterlijk inmengen in samenleving verliep gestaag. Waarom zou je dan openlijk klagen over de manier waarop je was opgevangen in Nederland? Over het feit dat de salarissen van Indische ambtenaren niet werden uitbetaald voor de oorlogsmaanden in Indië, terwijl dat voor de Hollandse ambtenaren in Nederland wel was gedaan? ‘Stil, niks zeggen, straks vinden ze je een zeurkous. Lach maar om ze, om die onwetendheid. Je staat er boven.’

Ik, als derde generatie indo, heb dankzij deze houding veel privileges in het Nederland van nu. Ik heb me – ondanks dat ik bruin ben – nooit buitengesloten of gediscrimineerd gevoeld. Tot een jaar terug grapte ik zelf nog: ‘Ik ben een bounty: bruin van buiten, wit – met een vleugje tropische kokos -  van binnen’. Ik schrijf tot een jaar terug, want inmiddels doe ik dat niet meer. Dat lachen om je eigen kleur; het niet openlijk uit durven spreken hoe je je voelt met betrekking tot je achtergrond en familiegeschiedenis: het is kwalijk en het maakt dat men over je geschiedenis heen stapt. Alsof de verhalen van Indische Nederlanders er niet te doen; er nooit toe hebben gedaan. Want: ze doen het toch zo goed?

Zeventig jaar van Indisch meelachen en het openlijke resultaat is indo’s die fel opkomen voor het behoud van een racistische karikatuur, Geert Wilders, Thierry Baudet en een gemiddeld Nederland dat nog steeds niets weet over de geschiedenis van het Indische deel van diens bevolking. (Backpaykwestie, Indiëherdenking: nog nooit van gehoord?!) Binnenshuis staan de boekenkasten echter nog steeds vol met boeken over Indië, liggen de batikkleedjes op tafel, en komt de geur van trassi en rendang uit de keuken. Het is een trauma dat onbewust doorleeft, maar waarover vooralsnog niet openlijk in de publieke ruimte wordt gesproken.

De Anti-Zwarte Piet beweging is als je het uitzoomt, niet meer dan je duidelijk uitspreken over iets waar je je ongemakkelijk over voelt; over een beeltenis die pijn doet en die je doet herinneren aan het onrecht dat zwarte mensen eeuwenlang is aangedaan. Indo’s zouden daarin solidair moeten zijn en de strijd tegen Zwarte Piet moeten steunen; ook wij stammen immers af van mensen naar wiens verhaal nooit werd/wordt geluisterd; van “liplappen” in de kolonie, tot “poep-indo’s” en “blauwen” eenmaal in Nederland.

Je kunt Nederland tevreden houden, je als Zwarte Piet verkleden en de maagjes van je collega’s vullen met een rijsttafel naar het recept van oma, maar je kunt ook een keer opkomen voor de kant van de Nederlandse geschiedenis die nog altijd liever niet besproken wordt. Dat is de geschiedenis van kolonialisme – van Suriname tot aan Indonesië . En als je die kent, moet je jezelf nog eens goed afvragen waarom je in godsnaam een verkleedpartijtje wil behouden dat is ontstaan uit een systeem van apartheid, van onderscheid tussen zwart en wit.

Deze indo is er klaar mee en daarom zeg ik: inclusiviteit moet van twee kanten komen. Nederland, pas het uiterlijk van je kindervriend aan!